Cuộc cạnh tranh toàn cầu

Đây là minh chứng cho một thực tế không thể chối cãi: Chúng ta đang sống trong kỷ nguyên mà Trí tuệ nhân tạo (AI) đã trở thành một loại quyền lực mềm, có tiềm năng góp phần định hình vận mệnh các quốc gia.

Câu hỏi đặt ra hiện tại không phải là Việt Nam có muốn tham gia hay không, mà là: Liệu chúng ta sẽ là chủ thể hay khách thể trong tương lai số hóa toàn cầu ấy? Bởi như Andy Grove, cựu giám đốc điều hành (CEO) của tập đoàn Intel từng cảnh báo: “Chỉ những người luôn lo xa mới sống sót”.

Biểu tượng quyền lực mềm

AI không có biên giới. Quyền lực mềm trong kỷ nguyên AI không còn chỉ là khả năng ảnh hưởng thông qua văn hóa hay giáo dục truyền thống. Nó là khả năng góp phần định hình cách thế giới vận hành thông qua các thuật toán, nền tảng và chuẩn mực công nghệ. AI đã trở thành công nghệ tổng quát, như điện năng, nghĩa là có khả năng tích hợp với mọi lĩnh vực, từ đó tạo ra sức ảnh hưởng lan tỏa không giới hạn.

Như các chuyên gia chiến lược quốc phòng Mỹ và Tổng thống Nga Vladimir Putin từng cảnh báo: “Ai kiểm soát AI sẽ kiểm soát thế giới”. Điều này là thực tế đang diễn ra, khi AI hiện tại đã đạt trình độ top 200 lập trình viên giỏi nhất thế giới, và có khả năng thay thế cả một đội lập trình, với chi phí cực thấp.

Đơn cử, nước Mỹ dẫn đầu cuộc đua AI không chỉ bằng công nghệ, mà bằng cả quyền lực mềm văn hóa. ChatGPT, Claude AI, Gemini hay Grok không chỉ là những công cụ kỹ thuật, mà còn là biểu tượng của văn hóa công nghệ hiện đại. Khi hàng tỉ người sử dụng chúng để học tập, làm việc và sáng tạo, họ đồng thời tiếp nhận cách tư duy và giá trị của Mỹ.

Trung Quốc cũng đang sử dụng AI để lan tỏa văn hóa và quan điểm chính trị. TikTok của ByteDance, với thuật toán AI thông minh, đã chinh phục hàng tỷ người dùng toàn cầu, quảng bá văn hóa và tư duy Trung Quốc qua từng video ngắn. Quyền lực mềm của Trung Quốc nằm ở khả năng kết nối với thế hệ trẻ và định hình xu hướng toàn cầu.

Việt Nam, với đòi hỏi về một tư duy mới

Việt Nam không còn là một quốc gia nhỏ bé hay còn nghèo khó. Với 100 triệu dân, chúng ta là một thế lực tầm trung, cần có tư duy tương xứng.

Nhận thức về tầm quan trọng của AI đã được ghi nhận thông qua Chiến lược Trí tuệ nhân tạo quốc gia đến năm 2030, công bố năm 2020. Từ năm 2018 trở về đây, bức tranh AI của Việt Nam có những bước tiến đáng kể: Hệ sinh thái AI của VinGroup nổi bật có VinAI Research, VinBigData và VinBrain, trong đó VinAI đã góp phần “cắm cờ” Việt Nam trên bản đồ AI thế giới. Bộ phận AI tạo sinh của VinAI và VinBrain được Qualcomm và NVIDIA lần lượt mua lại, nhằm tạo ra các phòng lab nghiên cứu phát triển ngay tại Việt Nam, thể hiện tiềm năng của đội ngũ trong nước. Hệ sinh thái của FPT, Viettel, và VNPT cũng đang đầu tư mạnh vào AI với các dự án trải rộng trong các lĩnh vực, cũng như hợp tác với NVIDIA để xây dựng các nhà máy AI. Việt Nam đang là đích đến đầu tư hấp dẫn tại Đông Nam Á.

Nghiên cứu học thuật AI bắt đầu khởi sắc, với việc các công bố quốc tế bắt đầu xuất hiện đều đặn. Các doanh nghiệp lớn như VinGroup, FPT hay Viettel đều có chính sách hợp tác với chuyên gia nước ngoài, cạnh tranh và tương đối cởi mở. Về đào tạo, các Đại học lớn đã mở các chương trình đào tạo AI chính quy. Các chương trình đào tạo ngắn hạn nở rộ. Người Việt Nam ở nước ngoài đã gia nhập nhóm tinh hoa và xuất sắc, đóng góp lớn vào hệ sinh thái toàn cầu. Nhiều người trong số này đã và đang tích cực đóng góp về nước.

Tuy nhiên, những thách thức cũng không kém phần nghiêm trọng. Về nguồn lực tài chính: Xây dựng một mô hình AI tầm cỡ ChatGPT tốn hàng tỷ USD và hàng năm đầu tư, với vốn hóa xác định hàng trăm tỷ USD. Mô hình như DeepSeek có thể có chi phí rẻ hơn, do tiến bộ về giải thuật tận dụng được hạ tầng phần cứng giá rẻ, tuy nhiên phí phát triển và duy trì cũng rất cao. Về nhân lực: Phát triển công nghệ lõi AI hàng đầu cần hàng trăm kỹ sư tinh hoa (nghĩa là những nhân tố vượt trội có khả năng dẫn dắt) – điều mà chúng ta chưa có. Về hạ tầng: Việt Nam còn thiếu các trung tâm nghiên cứu quy mô lớn, hạ tầng tính toán đủ mạnh. Dữ liệu phân tán, thiếu chuẩn hóa và chia sẻ hạn chế. Về thời gian: Tư duy “ném đá dò đường” thường thấy đã khiến Việt Nam có thể đã bỏ lỡ “thời điểm vàng”, khi AI “dò dẫm” chứng minh năng lực hoàn toàn mới vào khoảng hơn 10 năm trước. Đặt ngành AI Việt Nam cạnh Singapore, Israel, Hàn Quốc hay Canada, những nơi đầu tư vào AI một cách quyết liệt từ lâu, sự khác biệt là tương đối rõ rệt.

Quan trọng hơn, khi AI của nước ngoài đã thâm nhập vào mọi mặt của đời sống, những hiểm họa phi truyền thống cũng xuất hiện.

Về chủ quyền dữ liệu quốc gia và cá nhân: Dữ liệu cá nhân, nội dung sáng tạo bị khai khác, biến thành lợi nhuận của công ty sở hữu AI ở nước ngoài. Người dân ngày càng phụ thuộc và bị kiểm soát bởi thuật toán AI ngày càng thông minh. Bất bình đẳng và bất đối xứng trong việc tiếp cận và sở hữu công nghệ xuất hiện, song song với sự tập trung quyền lực vào tay của một số rất ít công ty công nghệ lớn.

Về kinh tế: Doanh nghiệp, người dân, thậm chí cơ quan công quyền có thể sẽ phải trả phí bản quyền và dịch vụ AI liên tục. Chúng ta sẽ tiếp tục với vai trò thị trường tiêu thụ, thay vì nhà sản xuất công nghệ. Từ đó, rất ít, hoặc không giá trị gia tăng nào được tạo ra từ công nghệ AI.

Về ổn định xã hội: Điều đáng lo ngại là khi các quốc gia như Việt Nam sử dụng AI nước ngoài, chúng ta có thể bị “nhúng” những ảnh hưởng văn hóa ngoại lai, những thông điệp ẩn được cài đặt tinh vi, đã được lọc qua góc nhìn của quốc gia (nhất là các quốc gia sở hữu AI) và nền văn khóa khác.

Về công nghệ: Sự lệ thuộc vào công nghệ AI nước ngoài trực tiếp gạt bỏ năng lực phát triển AI nội địa. Nhân lực AI trình độ cao sẽ khó có cơ hội được đào tạo. Khoảng cách công nghệ sẽ ngày một lớn hơn.

Về an ninh – quốc phòng: Thông tin nhạy cảm có thể bị thu thập bởi công ty AI và chính quyền nước ngoài, hoặc trực tiếp, hoặc gián tiếp thông qua xâu chuỗi và lập luận. Chúng ta có nguy cơ phụ thuộc vào nước ngoài về việc cung cấp dịch vụ AI, và hoàn toàn có thể bị cắt dịch vụ một khi xảy ra xung đột chính trị.

Bởi chần chừ là thất bại

Dường như, AI đã đi được 90% chặng đường để đến đích AI tổng quát (Artificial General Intelligence/AGI). Nhiều chuyên gia dự đoán: Chỉ trong 10 năm, AI có thể đạt mức độ thông minh như con người. Tuy nhiên, dù điều đó có xảy ra hay không, nguy cơ Việt Nam bị bỏ lại phía sau là hiện hữu, nếu không hành động ngay và thích đáng. Một thí dụ: Việc lệ thuộc vào công nghệ cao nước ngoài, như ở Australia, đang gây ra quan ngại sâu sắc về khả năng tụt hậu.

Ở một khía cạnh khác, có thể ví cuộc đua AI như bóng đá một chạm. Việt Nam cần chiến thuật “chạy chỗ (di chuyển không bóng)” – dự đoán điểm rơi chiến lược và có mặt đúng lúc, thay vì cố đuổi theo người khác. Việt Nam có những lợi thế về dữ liệu, con người và văn hóa riêng. Cũng cần nhấn mạnh: Quan điểm cho rằng Việt Nam chỉ nên làm “người dùng” AI là chưa phù hợp với vị thế một quốc gia tầm trung 100 triệu dân. Vấn đề an ninh quốc gia và chủ quyền số đòi hỏi phải có năng lực kiểm soát nhất định về công nghệ, không thể hoàn toàn phụ thuộc vào nước ngoài.

Tựu trung, chiến lược “chạy chỗ” có những yêu cầu tất yếu cần được đáp ứng, bao gồm: Xây dựng kho dữ liệu quốc gia; Thu hút, đào tạo nhân tài và tăng cường“nội lực hóa”; Đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng, R&D cũng như hệ sinh thái khởi nghiệp; Hoàn thiện khung pháp lý và đạo đức AI; Xây dựng quyền lực mềm qua AI “Made in Vietnam”; Đẩy mạnh hợp tác quốc tế một cách khéo léo; Chuẩn bị cho sự thay đổi sâu rộng về việc làm và bộ kỹ năng thời kỳ mới.

Tất nhiên, để có chiến lược hiệu quả, cần có lộ trình ngắn, trung và dài hạn thích hợp, với những ưu tiên từng giai đoạn. Cần có chính sách cụ thể phân bổ nguồn lực công-tư, hợp tác nhịp nhàng giữa nhà nước, doanh nghiệp và giới học thuật. Thêm nữa, AI là một phần của công nghệ thông tin, đến lượt nó lại là một bộ phận của khối khoa học công nghệ, vì thế AI cần được đặt trong một tổng thể hài hòa.

AI không chỉ mang lại cơ hội mà còn tiềm ẩn rủi ro, như phản ánh sự thiên lệch, phi đối xứng trong dữ liệu, ý chí của nhà phát triển. Như mọi khởi đầu trong môi trường biến động mạnh, cần chấp nhận rủi ro và học từ thất bại, bởi không có giải pháp “một cỡ cho tất cả”. Cần tạo môi trường “thử-sai”, cho phép các startup, doanh nghiệp và cá nhân thử nghiệm công nghệ AI mà không sợ thất bại.

Song, cũng cần phải minh định: Không có “đường tắt”, và cũng không có chỗ cho duy ý chí hay tư duy “đốt cháy giai đoạn”, trong cuộc đua này.