Hài hòa quyền lợi người tiêu dùng và doanh nghiệp

Rất cần đạo luật điều chỉnh về thương mại điện tử

“Luật Thương mại điện tử rất cần ban hành, nhưng cũng là một đạo luật khó” là nhận định của Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên tại phiên họp thẩm tra sơ bộ dự án Luật của Thường trực Ủy ban Kinh tế và Tài chính.

Bởi, theo Bộ trưởng, thương mại điện tử ở nước ta phát triển rất nhanh, với tốc độ tăng trưởng 20 – 25% mỗi năm, chiếm khoảng 10% tổng mức bán lẻ hàng hóa. Thương mại điện tử của nước ta đang đứng trong nhóm 20 quốc gia có tốc độ phát triển thương mại điện tử cao nhất thế giới. Nhiều mô hình kinh doanh mới xuất hiện, đa dạng về hình thức, phức tạp về bản chất, như hoạt động livestream bán hàng, tiếp thị liên kết đặt ra thách thức lớn đối với quản lý thuế, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, dữ liệu cá nhân cũng như kiểm soát hàng giả, hàng cấm, hàng kém chất lượng.

Đặc biệt, thương mại điện tử xuyên biên giới còn nhiều bất cập trong việc kiểm soát chất lượng hàng hóa, bảo vệ sản xuất trong nước và quyền lợi người tiêu dùng. Bên cạnh đó, yêu cầu phát triển xanh, bền vững, gắn với phân cấp, phân quyền cho địa phương cũng đặt ra đòi hỏi cấp bách phải luật hóa.

Tuy nhiên, theo Tờ trình của Chính phủ, trong thời gian qua, quản lý nhà nước đối với lĩnh vực này chủ yếu dựa trên Nghị định số 52 và Nghị định số 85 (Nghị định số 85/2021/NĐ-CP của Chính phủ về sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 52/2013/NĐ-CP về thương mại điện tử). Do văn bản ở cấp nghị định nên đều chưa đủ hiệu lực điều chỉnh các vấn đề quan trọng mang tính đa ngành trong thương mại điện tử. Thực tiễn cho thấy, dù thương mại điện tử hiện đang được điều chỉnh bởi nhiều văn bản quy phạm pháp luật thuộc các ngành luật khác nhau, như Luật Thương mại, Luật Giao dịch điện tử, Luật An toàn thông tin mạng và Luật An ninh mạng… Song, các quy định hiện hành trong các luật chung hiện nay chưa đủ chi tiết, cụ thể để xử lý các vấn đề đặc thù, phức tạp của thương mại điện tử, nên cần thiết phải xây dựng văn bản ở cấp luật.

Từ yêu cầu thực tế và kinh nghiệm trên thế giới, Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên cho biết, Đảng, Nhà nước đã nhiều lần chỉ đạo phải sớm xây dựng một đạo luật để quản lý lĩnh vực mới mẻ, phức tạp này. Qua đó, khắc phục bất cập trong quản lý, đồng bộ hóa hệ thống pháp luật, phù hợp cam kết quốc tế, đồng thời thúc đẩy đổi mới sáng tạo, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, hỗ trợ doanh nghiệp phát triển bền vững.

Tán thành với sự cần thiết ban hành một luật điều chỉnh với thương mại điện tử, nhưng các đại biểu tham dự phiên họp lưu ý, phạm vi điều chỉnh dự án Luật mang tính khái quát, rộng, bao quát toàn bộ hoạt động thương mại, điện tử. Do đó, xét trong mối tương quan với các luật hiện hành sẽ thấy một số điểm giao thoa, chồng lấn với quy trình đấu thầu điện tử – vốn mang tính đặc thù được quy định trong Luật Đấu thầu, với đấu giá trực tuyến được quy định trong Luật Đấu giá tài sản, với việc chào bán, ký kết hợp đồng bảo hiểm trực tuyến quy định trong Luật Kinh doanh bảo hiểm…

Bộ trưởng cũng nêu rõ, thương mại điện tử bao trùm cả hàng hóa lẫn dịch vụ, không thể loại bỏ thương mại dịch vụ ra ngoài phạm vi điều chỉnh của dự án luật này. Vì vậy, Bộ Công Thương sẽ tiếp tục rà soát, bổ sung quy định để định danh rõ ràng về dịch vụ thương mại điện tử nhằm tránh chồng chéo với các luật chuyên ngành. Đồng thời, bổ sung nguyên tắc áp dụng luật: vấn đề nào đã có luật chuyên ngành điều chỉnh thì áp dụng theo luật đó, những vấn đề chưa có, sẽ áp dụng theo Luật Thương mại điện tử. “Đây là cách làm phù hợp, tránh bỏ sót hoặc xung đột pháp luật”, Bộ trưởng khẳng định.

Tạo điều kiện để các nền tảng thương mại điện tử phát triển bền vững

Để có thể hỗ trợ doanh nghiệp thương mại điện tử phát triển bền vững, Trưởng Ban Đào tạo, Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam Trần Văn Hiển đề nghị, cần bổ sung vào Điều 5 của dự thảo Luật nguyên tắc: Nhà nước khuyến khích các chủ thể thương mại điện tử ứng dụng công nghệ mới, bao gồm Trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data) và công nghệ cá nhân hóa trải nghiệm, nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động thương mại điện tử.

Đồng thời, bổ sung quy định nêu rõ, các hoạt động thương mại điện tử có thể bao gồm giao dịch, phân phối, chuyển nhượng tài sản số sử dụng trong thương mại điện tử (loại trừ các tài sản mã hóa theo quy định của pháp luật chuyên ngành khác) quy định tại Điều 3, với điều kiện không vi phạm pháp luật về tài sản tài chính, tiền tệ, chứng khoán hoặc đầu tư, và bảo đảm tuân thủ pháp luật về dữ liệu cá nhân khi phân phối các loại tài sản số này.

Ông Trần Văn Hiển lý giải, doanh nghiệp thương mại điện tử hiện gặp khó khăn trong việc tiếp cận khách hàng tiềm năng và mở rộng đối tác, trong khi công nghệ AI và Big Data có thể giúp doanh nghiệp tiết kiệm chi phí, tăng hiệu quả. Ngoài ra, doanh nghiệp ngày càng sử dụng công nghệ số như NFT đại diện vé sự kiện, thẻ bảo hành điện tử, voucher blockchain… nên rất cần có quy định trong Luật để tạo cơ sở pháp lý cho việc thực hiện.

Cũng quan tâm đến mục tiêu này, ĐBQH hoạt động chuyên trách tại Ủy ban Kinh tế và Tài chính Nguyễn Thành Trung lưu ý, Điều 15 của dự thảo Luật quy định “chủ quản nền tảng thương mại điện tử kinh doanh trực tiếp phải trực tiếp thực hiện việc thu hồi sản phẩm, hàng hóa có khuyết tật khi được phát hiện”. Trong khi đó, điểm c, khoản 5, Điều 16 quy định “chủ quản nền tảng thương mại điện tử trung gian có trách nhiệm phối hợp với người bán để thực hiện việc thu hồi sản phẩm, hàng hóa có khuyết tật”.

Nêu rõ sự bất cập của quy định này, đại biểu phân tích, nền tảng kinh doanh trực tiếp vừa là nhà cung cấp, vừa là chủ sàn nên về nguyên tắc sẽ phải chịu trách nhiệm chính về thu hồi sản phẩm, hàng hóa có khuyết tật khi được phát hiện. Nhưng, nền tảng trung gian chỉ kết nối người bán – người mua, sẽ rất khó có đủ nguồn lực để thực hiện trách nhiệm được dự thảo Luật quy định.

Quy định tại khoản 5, Điều 16 giúp thể hiện rõ trách nhiệm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, tránh tình trạng “thả nổi” hàng hóa kém chất lượng; đồng thời, khẳng định vai trò quản lý, giám sát của nền tảng trung gian đối với người bán trên sàn. Nhưng, rất khó khả thi về nguồn lực thực hiện, vì các nền tảng thương mại điện tử trung gian hiện có hàng triệu người bán, hàng chục triệu sản phẩm. Khi thực hiện “phối hợp thu hồi” đòi hỏi nền tảng phải có cơ chế truy xuất, liên hệ trực tiếp với từng người mua để thông báo. Điều này dẫn đến phát sinh chi phí rất lớn, có thể vượt khả năng của doanh nghiệp.

Mặt khác, nền tảng trung gian không phải chủ sở hữu hàng hóa, không trực tiếp giao dịch với người mua (người bán mới là bên giao kết hợp đồng). Việc buộc nền tảng “phối hợp thu hồi” có thể dẫn đến xung đột trách nhiệm giữa nền tảng và người bán. Nói cách khác, quy định tại khoản 5, Điều 16 có thể bị lợi dụng để người bán “đẩy” trách nhiệm cho nền tảng, trong khi cũng có nguy cơ làm nảy sinh tranh chấp pháp lý phức tạp giữa người tiêu dùng, nền tảng và người bán.

Quy định tại Điều 16 của dự thảo Luật về trách nhiệm phối hợp thu hồi sản phẩm của nền tảng trung gian mang tính “tiến bộ nhưng khó khả thi” nếu hiểu theo nghĩa “cùng chịu trách nhiệm như người bán”. Do đó, đại biểu Nguyễn Thành Trung đề nghị, cần sửa theo hướng nền tảng chỉ chịu trách nhiệm hỗ trợ, thông tin, gỡ bỏ sản phẩm; còn trách nhiệm pháp lý chính thuộc về người bán – chủ thể giao kết hợp đồng với người tiêu dùng.