Không chỉ cảnh báo mà phải hành động quyết liệt

Trong tháng cao điểm chống hàng giả gần đây, lực lượng chức năng liên tiếp phát hiện các vụ vi phạm nghiêm trọng. Điển hình như đầu tháng Năm, Phòng Cảnh sát kinh tế Công an tỉnh Bắc Giang đã triệt phá cơ sở sản xuất, buôn bán hơn 100.000 đơn mỹ phẩm giả trên Shopee và TikTok Shop, với doanh thu hơn 6 tỷ đồng.

Mới đây nhất, chủ kênh TikTok “Gia đình Hải Sen” bị khởi tố, bắt giam vì buôn bán hàng giả “siro ăn ngon Hải Bé”, với hơn 100.000 hộp đã được bán rộng rãi qua TikTok Shop, Shopee, và Facebook. Ngay cả dầu ăn OFOOD, một sản phẩm được “phù phép” từ dầu cho thức ăn chăn nuôi thành dầu ăn cho người, cũng từng được nhiều gian hàng trên sàn TMĐT rao bán.

Thực tế hiện nay, hàng giả, hàng nhái trên các sàn TMĐT được quảng cáo công khai với mức giá rẻ bất ngờ. Nhiều sản phẩm quần áo quảng cáo là của các thương hiệu nổi tiếng như Adidas, Nike, Gucci, Chanel… chỉ có giá vài trăm nghìn đồng, thậm chí vài chục nghìn đồng. Để tránh bị sàn kiểm duyệt, không ít chủ gian hàng áp dụng chiêu “lách luật” như viết tắt tên thương hiệu, cố tình không ghi nhãn hiệu trong mô tả nhưng sử dụng hình ảnh hàng thật đủ để người mua nhận ra.

Hình ảnh sản phẩm giống chính hãng từ bao bì đến logo, cùng mức giá rẻ, khiến không ít người tiêu dùng lầm tưởng, hoặc biết rõ vẫn chấp nhận mua. Đặc biệt với mặt hàng thời trang, tình trạng này càng phổ biến. Nhiều người tiêu dùng thừa nhận họ biết đó là hàng “fake” (nhái) nhưng vẫn chọn mua vì giá rẻ, mẫu mã giống hàng hiệu, vô tình tiếp tay cho vấn nạn này.

Ở góc độ doanh nghiệp, nhiều đơn vị cũng “đau đầu” vì tình trạng hàng giả, hàng nhái thương hiệu tràn lan. Bà Nguyễn Thị Diễm Hằng, Giám đốc Công ty cổ phần thực phẩm dinh dưỡng hữu cơ Việt Nam (Vinanutrifood), cho biết sản phẩm của doanh nghiệp đang bị làm nhái, giả và bán tràn lan trên Shopee với giá chỉ bằng một nửa.

“Chúng tôi đã nhiều lần gửi đơn tố cáo, khiếu nại nhưng không xử lý được. Việc này còn phụ thuộc vào việc sàn có thực sự quyết liệt trong việc dẹp bỏ các gian hàng vi phạm hay không”, bà Hằng bày tỏ. Bà Hằng cũng chia sẻ rằng doanh nghiệp chưa thể đăng ký gian hàng chính hãng (Shop Mall) do các sàn thường ưu tiên duyệt Shop Mall cho những gian hàng có nhiều đơn hàng, trong khi người tiêu dùng lại chuộng hàng giá rẻ.

Trách nhiệm của các sàn thương mại điện tử: Từ “trung gian” đến “liên đới”

Trong đợt cao điểm chống hàng giả, hàng nhái gần đây, nhiều sàn TMĐT đã tăng cường triển khai các biện pháp kỹ thuật để phát hiện, gỡ bỏ sản phẩm vi phạm. Nhiều người bán cho biết không ít sản phẩm đã bị gỡ bỏ, sàn yêu cầu phải đăng ký và cung cấp thông tin, chứng từ liên quan đến nguồn gốc xuất xứ hoặc quyền phân phối. Tuy nhiên, trên thực tế, không ít người bán vẫn bàn nhau cách “lách luật”, sử dụng hóa đơn, chứng từ giả. Các sản phẩm vi phạm chủ yếu bị sàn gỡ bỏ sau khi cơ quan chức năng vào cuộc, công bố rộng rãi.

Liên quan đến vấn đề này, ông Nguyễn Bình Minh, Ủy viên Ban chấp hành Hiệp hội thương mại điện tử Việt Nam, cho rằng trước đây, trách nhiệm của các sàn TMĐT chủ yếu là cảnh báo, tức báo cáo với cơ quan quản lý để kiểm tra, xử lý. Ông lý giải các sàn không có chức năng hậu kiểm hay đủ thẩm quyền để xác định hàng hóa có đúng quy định hay không. Tuy nhiên, ông cho rằng nếu người mua nghi ngờ sản phẩm là hàng giả, hàng nhái, sàn cần chuyển thông tin đến lực lượng quản lý thị trường để kiểm tra, trưng cầu giám định và xử lý vi phạm.

Dưới góc nhìn pháp lý, Luật sư Nguyễn Văn Đồng, Trưởng Văn phòng Luật sư Nhân Chính (Đoàn Luật sư TP Hà Nội) cho rằng trách nhiệm của sàn thương mại điện tử được phân thành 3 nhóm chính:

Trách nhiệm kiểm soát và ngăn chặn: Các sàn có nghĩa vụ xây dựng quy trình kiểm duyệt người bán, xác minh thông tin pháp nhân, giấy phép và kiểm tra chất lượng hàng hóa, đặc biệt với các nhóm sản phẩm có điều kiện như thực phẩm chức năng, mỹ phẩm, thiết bị y tế. Việc để hàng giả lọt lên sàn cho thấy lỗ hổng trong quy trình kiểm duyệt hoặc sự buông lỏng vì mục tiêu lợi nhuận.

Trách nhiệm bồi thường, khắc phục hậu quả: Nếu người tiêu dùng chứng minh được thiệt hại do mua hàng giả trên sàn và không thể liên hệ được người bán, sàn có thể bị yêu cầu bồi thường thiệt hại theo nguyên tắc trách nhiệm dân sự liên đới, đặc biệt nếu sàn không cung cấp thông tin về người bán hoặc đã biết mà không ngăn chặn.

Trách nhiệm phối hợp điều tra, xử lý vi phạm: Các sàn phải cung cấp dữ liệu giao dịch, thông tin người bán và hợp tác với cơ quan chức năng trong quá trình điều tra các vụ hàng giả, hàng cấm. Việc không phối hợp hoặc cố tình che giấu có thể bị xử phạt hành chính, thậm chí bị xem xét trách nhiệm hình sự nếu có dấu hiệu đồng phạm.

Đại diện Shopee cho biết tất cả sản phẩm đăng bán trên sàn đều phải đáp ứng và tuân thủ quy định đăng bán của sàn, bao gồm cả quy định pháp luật và chính sách cấm/hạn chế sản phẩm. Các sản phẩm khi đăng bán được quản lý thông qua nhiều cơ chế kiểm soát bằng từ khóa và hình ảnh, được cập nhật thường xuyên. Sàn tăng cường rà soát, kiểm tra thường kỳ và xử lý các trường hợp vi phạm ngay khi phát hiện hoặc nhận được khiếu nại, với các biện pháp từ gỡ bỏ nội dung, sản phẩm đến tạm khóa hoặc khóa vĩnh viễn shop vi phạm, và báo cáo cơ quan nhà nước có thẩm quyền khi cần thiết. Shopee cũng thiết lập chức năng “tố cáo sản phẩm vi phạm” và sẵn sàng phối hợp với cơ quan chức năng.

Tương tự, đại diện Lazada Việt Nam khẳng định luôn áp dụng quy chế và chính sách vận hành phù hợp với các quy định pháp luật hiện hành, yêu cầu tất cả nhà bán trên sàn cam kết tuân thủ. Sàn thiết lập nhiều quy định và chính sách nghiêm ngặt, bao gồm yêu cầu nhà bán cung cấp thông tin chính xác, trung thực và đầy đủ về sản phẩm, chịu trách nhiệm về nội dung, chất lượng, nguồn gốc và nghĩa vụ thuế. Khi phát hiện vi phạm, sàn có thể tạm ngừng, tắt kích hoạt, khóa hoặc chấm dứt hợp tác với nhà bán vi phạm. Lazada còn triển khai nhiều biện pháp nhằm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và chống hàng giả, như sử dụng công nghệ Trí tuệ nhân tạo (AI) và máy học để tự động phát hiện sản phẩm vi phạm, vận hành hệ thống Bảo vệ Sở hữu Trí tuệ (IPP) cho phép chủ sở hữu thương hiệu báo cáo các mặt hàng đáng ngờ, đồng thời khuyến khích người tiêu dùng cảnh giác và cung cấp các kênh khiếu nại trực tiếp. Sàn cũng triển khai chính sách đồng kiểm cho phép khách hàng kiểm tra hàng trước khi nhận và chính sách hoàn trả trong 30 ngày.

Giải pháp toàn diện để giải quyết tận gốc vấn nạn

Liên quan đến vấn đề hàng giả, hàng nhái trên sàn TMĐT, ông Hoàng Ninh, Phó Cục trưởng Cục Thương mại điện tử và kinh tế số (Bộ Công Thương), cho biết trong 6 tháng qua, các sàn đã gỡ hơn 33.000 sản phẩm và xử lý hơn 11.000 gian hàng vi phạm. Lãnh đạo Cục khẳng định hiện nay, theo quy định, các sàn TMĐT có vai trò trong việc giám sát, rà soát hàng giả, hàng nhái. Thời gian tới, cơ quan quản lý sẽ yêu cầu các sàn phát huy tốt hơn nữa vai trò của mình và cụ thể hóa trong Luật Thương mại điện tử, tăng cường hơn nữa trách nhiệm của các sàn. “Cục cũng sẽ thực hiện đồng thời nhiều giải pháp để hạn chế hàng giả, hàng nhái, gồm hoàn thiện thể chế, đặc biệt tăng cường áp dụng công nghệ như AI, blockchain truy xuất nguồn gốc hàng hóa và rà soát hàng giả, hàng nhái,” ông Ninh nói.

Luật sư Nguyễn Văn Đồng cũng bày tỏ lo ngại khi nhiều người tiêu dùng vẫn tin vào mức độ “uy tín” của sàn, dựa vào cam kết “100% chính hãng” hoặc nhãn mác “Shop Mall”, nhưng thực tế vẫn mua phải hàng kém chất lượng. Ông cho rằng lỗ hổng pháp lý trước đây từng tạo điều kiện để các sàn “né tránh” trách nhiệm khi tự định vị mình chỉ là bên trung gian kỹ thuật. Tuy nhiên, thực tiễn phát triển của TMĐT cho thấy các sàn không còn giữ vai trò trung lập mà đã can thiệp sâu vào chuỗi cung ứng từ tiếp nhận, quảng cáo, vận chuyển đến thanh toán, tức đã đóng vai trò chủ động trong chuỗi dịch vụ.

Từ khi Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 có hiệu lực, sàn phải có trách nhiệm bảo vệ quyền lợi khách hàng ngay cả khi giao dịch diễn ra giữa bên mua và người bán độc lập. Điều này mở ra cơ chế pháp lý khả thi hơn trong việc buộc sàn phải bồi thường, hoàn tiền, thu hồi sản phẩm hoặc cung cấp thông tin về người bán. Trong bối cảnh người bán xuyên biên giới ngày càng phổ biến, việc truy cứu trách nhiệm gặp nhiều khó khăn. Vì thế, luật mới buộc sàn trong nước phải chịu trách nhiệm nếu cho phép người bán nước ngoài giao dịch với người tiêu dùng Việt Nam, tạo áp lực để các sàn tăng cường hậu kiểm và lựa chọn đối tác.

Để giải quyết tận gốc vấn nạn hàng giả trên sàn TMĐT, cần song song thực hiện 3 giải pháp chính:

Nâng cấp hệ thống kiểm duyệt dựa trên AI và dữ liệu lớn: Không thể tiếp tục kiểm duyệt thủ công. Việc sử dụng công nghệ để phát hiện các hành vi bất thường (giá rẻ bất hợp lý, mô tả hàng hóa sao chép, hình ảnh mờ nhạt…) cần được triển khai mạnh mẽ.

Tăng tính minh bạch trong thông tin sản phẩm: Sàn TMĐT phải buộc người bán cung cấp đầy đủ giấy phép, mã số thuế, địa chỉ thật, số Điện thoại thật. Cần có “mã QR truy xuất nguồn gốc” cho các ngành hàng có nguy cơ cao như thực phẩm, mỹ phẩm, đồ công nghệ.

Sẵn sàng bồi thường và xử lý trách nhiệm nội bộ: Sàn phải cam kết rõ với người tiêu dùng rằng nếu người mua bị thiệt hại do hàng giả, hàng nhái, sàn sẽ đứng ra bảo vệ, bồi thường và xử lý người bán. Chỉ khi cam kết lợi ích của người tiêu dùng trở thành trách nhiệm nội tại của sàn, thì hành vi tiếp tay cho hàng giả, hàng nhái mới có thể chấm dứt.