Tác động của trí tuệ nhân tạo và công nghệ blockchain đến nghề kế toán – kiểm toán trong tương lai

Nguyễn Văn Tâm

Trường Đại học Văn Lang

Email: tam.nguyen@vlu.edu.vn

Tóm tắt

Nghiên cứu xem xét ảnh hưởng của trí tuệ nhân tạo và công nghệ blockchain đến nghề nghiệp kế toán và kiểm toán. Phương pháp phỏng vấn bán cấu trúc được sử dụng khai thác thông tin sâu, phản ánh các ý kiến đa chiều, từ đó xây dựng bức tranh về tác động của công nghệ và các dự báo về nghề nghiệp, kỹ năng cần thiết và những thay đổi quy trình kế toán – kiểm toán trong môi trường công nghệ mới. Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng, trí tuệ nhân tạo cải thiện hiệu quả, tự động hóa tác vụ và phát hiện gian lận, trong khi blockchain đảm bảo tính chính xác của dữ liệu.

Từ khóa: Trí tuệ nhân tạo, blockchain, kế toán, hiệu quả, tự động hóa, tính toàn vẹn dữ liệu

Summary

The study examines the impact of Artificial Intelligence and blockchain technology on the accounting and auditing profession. Semi-structured interviews were used to extract in-depth information, reflecting diverse opinions, thereby building a picture of the impact of technology and forecasts on the profession, necessary skills and changes in accounting and auditing processes in the new technological environment. The results indicate that AI enhances efficiency, automates tasks, and improves fraud detection, while blockchain ensures data accuracy.

Keywords: Artificial Intelligence, blockchain, accounting, efficiency, automation, data integrity

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong thời gian gần đây, trí tuệ nhân tạo (AI) và chuỗi khối (blockchain) đã trở thành các công nghệ đột phá trong lĩnh vực kế toán, góp phần nâng cao hiệu quả, độ chính xác, tính minh bạch và bảo mật của các hoạt động tài chính. AI tự động hoá nhiệm vụ lặp lại như nhập liệu, xử lý hóa đơn, giảm sai sót; đồng thời, dùng phân tích dữ liệu lớn (Big data) để phát hiện gian lận và dự đoán xu hướng chính xác hơn. Theo Wikipedia, “AI là khả năng của hệ thống máy tính thực hiện các nhiệm vụ của trí thông minh con người như học hỏi, suy luận, giải quyết vấn đề, nhận thức và ra quyết định”.

Việc tích hợp AI và blockchain có tiềm năng cách mạng hóa nghề kế toán. Trong đó, AI phân tích dữ liệu phức tạp để cung cấp dự báo chính xác, còn blockchain tạo nền tảng an toàn và đáng tin cậy để ghi nhận, xác thực các giao dịch. Tuy nhiên, sự kết hợp này đặt ra nhiều thách thức như vấn đề bảo mật dữ liệu, đạo đức trong sử dụng AI, khung pháp lý mới và yêu cầu nâng cao kỹ năng vận hành (Brynjolfsson và McAfee, 2017).

Để giúp các chuyên gia kế toán – kiểm toán, nhà giáo dục và nhà hoạch định chính sách hiểu rõ hơn về các công nghệ trong quá trình chuyển đổi số, nghiên cứu sử dụng phương pháp thống kê và phân tích định tính để đánh giá hiện trạng ứng dụng AI và blockchain; đồng thời, khám phá lợi ích và thách thức trong tương lai của sự tích hợp này trong nghề kế toán – kiểm toán.

CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Cơ sở lý thuyết

Tổng quan

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình nền tảng từ lĩnh vực hệ thống thông tin, kế toán và hành vi tổ chức để phân tích việc tích hợp AI và công nghệ blockchain trong kế toán. Trong đó, mô hình chấp nhận công nghệ (TAM) cho thấy, việc sử dụng công nghệ mới phụ thuộc chủ yếu vào nhận thức về tính hữu ích (PU) và tính dễ sử dụng (PEOU) của người dùng (Davis, 1989). Trong lĩnh vực kế toán, TAM giúp giải thích cách các chuyên gia nhận thức và áp dụng các công nghệ AI và blockchain vào công việc hàng ngày.

Lý thuyết khuếch tán đổi mới (DOI) mô tả quá trình quá trình lan truyền các đổi mới, sáng kiến, hoặc công nghệ mới trong cộng đồng hoặc tổ chức. Lý thuyết giải thích các yếu tố ảnh hưởng đến tốc độ và mức độ áp dụng AI và blockchain trong các công ty kế toán như lợi thế so sánh, khả năng tương thích, độ phức tạp, khả năng thử nghiệm và khả năng quan sát kết quả.

Quan điểm dựa trên nguồn lực (RBV) Lý thuyết này tập trung vào việc xem xét các nguồn lực nội bộ của doanh nghiệp như là yếu tố cốt lõi giúp doanh nghiệp tạo ra lợi thế cạnh tranh bền vững. AI và blockchain được xem như các nguồn lực có giá trị cao, giúp nâng cao hiệu quả, độ chính xác và tính bảo mật trong công tác kế toán và kiểm toán.

Lý thuyết thể chế (IT) xem xét cách các quy tắc, luật lệ, chuẩn mực, và các quy trình xã hội (gọi chung là thể chế) hình thành, duy trì và ảnh hưởng đến hành vi của các tổ chức đến quá trình triển khai AI và blockchain trong kế toán, qua đó phân tích tác động của các quy định, tiêu chuẩn ngành và chuẩn mực nghề nghiệp đối với khả năng tiếp nhận và ứng dụng công nghệ mới này (DiMaggio và Powell, 2000).

Công nghệ trí tuệ nhân tạo và blockchain

AI là lĩnh vực khoa học và công nghệ phát triển các hệ thống máy tính hoặc phần mềm có khả năng thực hiện các nhiệm vụ đòi hỏi trí tuệ con người như học hỏi, suy luận, nhận diện hình ảnh, ngôn ngữ tự nhiên, ra quyết định và dự báo. AI giúp tự động hóa các hoạt động phức tạp, tối ưu hóa quá trình xử lý dữ liệu, giảm thiểu lỗi, nâng cao hiệu quả hoạt động.

Blockchain là công nghệ sổ cái phân tán (Distributed Ledger Technology – DLT) cho phép ghi nhận các giao dịch dưới dạng khối, liên kết với nhau thành chuỗi, đảm bảo tính minh bạch, không thể sửa đổi và phân quyền. Blockchain thường được liên kết với các ứng dụng tiền điện tử, nhưng hiện nay còn có nhiều ứng dụng trong quản lý chuỗi cung ứng, tài chính và kế toán.

Nhận thức tính hữu ích và tính dễ sử dụng

Nhận thức về tính hữu ích (PU) đề cập đến mức độ mà các chuyên gia kế toán tin rằng AI và blockchain có thể nâng cao hiệu suất công việc và kết quả của tổ chức. Trong khi đó, nhận thức về tính dễ sử dụng (PEOU) đo lường khả năng các chuyên gia kế toán cảm nhận rằng công nghệ AI và blockchain thân thiện với người dùng và dễ tích hợp vào các hệ thống hiện có.

Tác động của tổ chức

AI và blockchain tối ưu hóa quy trình kế toán như giảm thiểu lao động thủ công và nâng cao hiệu quả tổ chức. Nó giúp phát hiện gian lận và tăng cường bảo mật và ngăn chặn hành vi gian lận, đồng thời bảo vệ dữ liệu tài chính bí mật. Ngoài ra, vai trò và kỹ năng chuyên môn của các chuyên gia kế toán cũng thay đổi như khả năng phân tích dữ liệu, quản lý công nghệ và ra quyết định chiến lược phù hợp với các yêu cầu mới của công nghệ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính với phỏng vấn bán cấu trúc để điều tra việc tích hợp AI và blockchain trong kế toán. Phương pháp cho phép thu thập dữ liệu từ các chuyên gia, kế toán và quản lý, với tổng cộng 7 người tham gia. Sau đó, dữ liệu thu thập được phân tích bằng phương pháp phân tích chủ đề và nội dung để xác định các mô hình và tần suất các khái niệm trong nghiên cứu.

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

Phân tích dữ liệu thu thập từ các cuộc phỏng vấn bán cấu trúc cùng các nghiên cứu điển hình cho thấy nhiều mô hình khác nhau liên quan đến việc tích hợp AI và blockchain trong lĩnh vực kế toán. Các chủ đề chính được phân chia thành: Hiệu quả và tự động hóa; Độ chính xác; Tính toàn vẹn của dữ liệu; Phát hiện gian lận và bảo mật; Vai trò và kỹ năng của chuyên gia; Các vấn đề liên quan đến đạo đức và quy định.

Các chuyên gia nhận định rằng, sự tiến bộ nổi bật nhất nằm ở khả năng nâng cao năng suất nhờ vào việc triển khai tự động hóa cho các tác vụ lặp đi lặp lại. Trong đó, công nghệ AI như tự động hóa quy trình robot (RPA) và các thuật toán máy học đóng vai trò then chốt, giúp tối ưu hóa các hoạt động như nhập dữ liệu, xử lý hóa đơn và đối chiếu dữ liệu tài chính một cách hiệu quả hơn.

Việc ứng dụng công nghệ blockchain được đón nhận rộng rãi nhờ khả năng nâng cao độ chính xác và độ tin cậy của hồ sơ tài chính. Với đặc tính phi tập trung và tính bất biến, hệ thống đảm bảo ghi lại mọi giao dịch một cách chính xác, khó bị chỉnh sửa hoặc phá hủy. Nhờ vậy, công nghệ blockchain không chỉ ngăn chặn các hành vi gian lận mà còn giảm thiểu rủi ro sai sót và sự chênh lệch trong các dữ liệu tài chính.

AI và blockchain được công nhận trong việc nâng cao khả năng phát hiện gian lận và đảm bảo bảo mật. AI phân tích dữ liệu lớn, phát hiện bất thường sớm, còn blockchain ngăn chặn sửa đổi trái phép và thúc đẩy tính minh bạch. Sự kết hợp này đang thay đổi kỹ năng của kế toán viên, yêu cầu họ thành thạo phân tích dữ liệu, AI và blockchain.

Như vậy, việc chuyển đổi số đẩy mạnh vai trò phân tích và chiến lược của kế toán viên, đồng thời đặt nhiều lo ngại về đạo đức và quy định, nhấn mạnh cần có khung pháp lý rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu cho thấy, cả AI và blockchain thúc đẩy quá trình chuyển đổi trong lĩnh vực kế toán ở cả khía cạnh tích cực và hạn chế.

Tác động đến thực tiễn kế toán

Việc tích hợp AI và blockchain tác động đến thực tiễn kế toán cả theo hướng tích cực và tiêu cực. Về mặt tích cực, blockchain đảm bảo tính toàn vẹn và chính xác của dữ liệu tài chính, góp phần nâng cao độ tin cậy của báo cáo tài chính bằng cách giảm lỗi (Rawashdeh, 2024). Đồng thời, AI giúp phát hiện sớm các hoạt động gian lận, tăng cường khả năng phòng ngừa tổn thất tài chính cho các tổ chức.

Về mặt hạn chế, việc tích hợp AI và blockchain vào hệ thống kế toán có yêu cầu phức tạp và đòi hỏi chi phí lớn (Kanaparthi, 2024). Các quy định pháp luật về công nghệ khá phức tạp như quy định về bảo vệ dữ liệu cá nhân, Luật An ninh mạng, quy định về sở hữu trí tuệ số và các tiêu chuẩn về an toàn thông tin. Thách thức khác là vấn đề bảo mật dữ liệu, đặc biệt là dữ liệu tài chính.

Kỹ năng và vai trò chuyên môn

Việc tự động hóa các công việc kế toán truyền thống thúc đẩy nhu cầu về các kỹ năng chuyên môn, đặc biệt trong phân tích dữ liệu, AI và công nghệ blockchain. Vì vậy, người làm kế toán phải có khả năng phân tích và cung cấp thông tin chi tiết về chiến lược, hỗ trợ ra quyết định. Các kỹ năng giám sát và sử dụng các hệ thống AI và blockchain để tối ưu hóa quy trình kế toán (Zhang và cộng sự, 2020) và tuân thủ các quy định pháp luật.

Về đạo đức và quy định

Ở khía cạnh đạo đức, việc đảm bảo quyền riêng tư của dữ liệu cá nhân giữ vai trò quan trọng. Các hệ thống AI phải được xây dựng theo hướng bảo vệ quyền riêng tư và tuân thủ các quy định pháp luật hiện hành (Martin, 2019). Vấn đề thiên vị trong các thuật toán cũng rất đáng chú ý, vì những lỗi có hệ thống và lặp đi lặp lại có thể gây ra hậu quả tiêu cực trong quá trình ra quyết định của AI và blockchain. Tính minh bạch là yếu tố cần thiết để duy trì niềm tin của các bên liên quan và đảm bảo trách nhiệm giải trình trong lập báo cáo tài chính.

Bên cạnh đó, một khung pháp lý rõ ràng đóng vai trò quan trọng trong quản lý việc ứng dụng AI và blockchain trong kế toán. Các cơ quan quản lý nhà nước cần xây dựng các quy định và chính sách hướng dẫn chi tiết để đảm bảo việc triển khai công nghệ này phù hợp, an toàn và đúng pháp luật. AI và blockchain cải thiện năng suất, độ chính xác và bảo mật, việc tích hợp chúng vào hệ thống kế toán có những thách thức về công nghệ, quy định và đạo đức. Để đạt được sự tích hợp thành công và bền vững, việc giải quyết các vấn đề đạo đức và xây dựng khung pháp lý đồng bộ là yếu tố then chốt cho sự phát triển lâu dài của công nghệ này trong ngành kế toán.

KẾT LUẬN

AI nâng cao hiệu quả bằng tự động hóa các công việc lặp lại, giúp kế toán tập trung vào các hoạt động chiến lược. Blockchain đảm bảo chính xác, tin cậy của hồ sơ tài chính, giảm sai sót và gian lận, đồng thời tăng cường bảo mật.

Việc ứng dụng AI và blockchain trong kế toán mang lại nhiều lợi ích như thay thế con người trong công việc nhập liệu và tăng cường sự tin cậy đối với hệ thống tài chính. Tuy nhiên, người làm kế toán cần chuẩn bị kiến thức về phân tích dữ liệu và quản lý công nghệ để sử dụng hiệu quả các công cụ này.

Sự thay đổi này cũng đòi hỏi phải điều chỉnh chương trình đào tạo, tập trung vào các kỹ năng cần thiết cho tương lai. Đồng thời, các nhà hoạch định chính sách cần xây dựng khuôn khổ pháp lý để giải quyết các vấn đề về đạo đức và tuân thủ trong việc ứng dụng AI và blockchain.

Tài liệu tham khảo:

1. Brynjolfsson, E., & Mcafee, A. N. D. R. E. W (2017). Artificial intelligence, for real. Harvard business review, 1(1), 1-31.

2. Davis, F. D., Bagozzi, R. P., & Warshaw, P. R (1989). Technology acceptance model. J Manag Sci, 35(8), 982-1003.

3. DiMaggio, P. J., & Powell, W. W (2000). The iron cage revisited institutional isomorphism and collective rationality in organizational fields. In Economics meets sociology in strategic management (pp. 143-166).

4. Kanaparthi, V (2024). Transformational application of Artificial Intelligence and Machine learning in Financial Technologies and Financial services: A bibliometric review. arXiv preprint arXiv:2401.15710.

5. Martin, G., & Pear, J. J (2019). Behavior modification: What it is and how to do it. Routledge.

6. Rawashdeh, A (2024). A deep learning-based SEM-ANN analysis of the impact of AI-based audit services on client trust. Journal of Applied Accounting Research, 25(3), 594-622.

7. Zhang, Y., Xiong, F., Yi, X., Fan, X., Haifeng, G (2020). The impact of artificial intelligence and blockchain on the accounting profession, IEEE Access.