Tin hay ngờ AI?

Trời vừa nhá nhem tối ở thành phố San Francisco, chiều theo lời đề nghị háo hức của cô con gái, chúng tôi gọi một chiếc Uber đặc biệt, xe không người lái. Trên những con đường rực ánh đèn vàng của thành phố công nghệ này, những chiếc taxi của hãng Waymo không người lái chạy nhan nhản.

Khi chiếc xe lướt đến, con gái tôi nhập mật khẩu được cấp trên Điện thoại, cửa xe bật mở. Không có tài xế, chỉ có một giọng AI phát ra, yêu cầu thắt dây an toàn. Rồi con gái tôi chọn nhạc yêu thích trên app của xe. Dù không có tài xế, xe vẫn dừng đèn đỏ, tuân thủ luật giao thông, đỗ đúng chỗ, tránh xe khác và đưa chúng tôi đến đúng điểm hẹn.

Nhưng trên chuyến đi kéo dài chưa đến 10 phút, tôi luôn tự hỏi: điều gì sẽ xảy ra nếu một chiếc xe khác bất ngờ cắt ngang? Nếu một người đi bộ lao ra từ góc khuất trong màn sương đêm? Và dù có đến đích, nhỡ chúng tôi không mở được cửa xe, nếu hệ thống gặp lỗi? Nhưng rồi tôi tự trấn an mình về sự phát triển của công nghệ, xe sẽ tự lái trơn tru.

Tôi chia sẻ câu chuyện này trên Facebook, và nhận được những phản ứng trái ngược. Có bạn cho rằng tôi lo xa. Nhưng cũng không ít người tỏ ra ngạc nhiên, thậm chí sửng sốt, trước sự “liều lĩnh” của tôi khi dám phó thác tính mạng của hai cha con cho một cỗ máy vô tri.

Sự lo âu của bạn bè không phải là không có cơ sở. Xe tự hành là minh chứng cho những bước tiến vượt bậc của công nghệ: cảm biến lidar, định vị GPS chính xác, và AI được huấn luyện trên hàng triệu kịch bản giao thông. Chúng có thể phân tích dữ liệu nhanh hơn con người, phản ứng chính xác trong các tình huống quen thuộc. Xe tự lái giảm đáng kể tai nạn do lỗi con người, vốn chiếm 94% vụ tai nạn giao thông tại Mỹ (theo NHTSA – Cơ quan An toàn Giao thông Cao tốc Quốc gia Mỹ).

Tuy nhiên, công nghệ không phải lúc nào cũng hoàn hảo. Vụ tai nạn năm 2018 tại Tempe, Arizona, khi một xe tự hành của Uber không nhận diện được người đi bộ dắt xe đạp vào ban đêm, là minh chứng cho những hạn chế. Hệ thống lúc đó không được huấn luyện để xử lý tình huống người đi bộ băng qua đường ngoài vạch kẻ, dẫn đến hậu quả đau lòng. Gần đây hơn, một cô bạn sống ở San Francisco cũng cho biết, có lần một xe tự lái mắc kẹt trong con đường nhỏ gần nhà cô, và người phải đến để lái nó ra.

Xe tự lái không phải là biểu tượng duy nhất của Trí tuệ nhân tạo (AI), nhưng lại là một trong những ví dụ dễ hình dung và gây ấn tượng mạnh nhất.

Tuy nhiên, AI không chỉ hiện diện trên những con đường có xe tự hành, mà đang mạnh mẽ thâm nhập vào mọi lĩnh vực, từ y tế, giáo dục đến tuyển dụng và dịch vụ khách hàng.

Giữa những bước tiến ấy, câu hỏi lớn là chúng ta sẽ tin tưởng AI đến đâu?

Một khảo sát với 48.000 người tại 47 quốc gia từ tháng 11/2024 đến tháng 1/2025, do Đại học Melbourne, Australia phối hợp với KPMG thực hiện cho thấy mức độ hoài nghi về AI trên toàn cầu đang gia tăng đáng kể. Mặc dù 66% người được khảo sát sử dụng AI thường xuyên, chỉ 46% sẵn sàng tin tưởng công nghệ này, hơn một nửa (54%) tỏ ra dè dặt. So với năm 2022, sự tin tưởng vào AI giảm rõ rệt, trong khi 80% bày tỏ lo ngại về các rủi ro như thông tin sai lệch, an ninh mạng, mất kỹ năng và thiếu tương tác người.

40% người được khảo sát cho biết họ đã trải qua tác động tiêu cực từ AI, củng cố sự hoài nghi ngày càng tăng về tính an toàn và độ tin cậy của công nghệ này. Nhu cầu về quy định chặt chẽ hơn cũng được nhấn mạnh, với 87% ủng hộ luật quốc tế mạnh mẽ để chống lại thông tin sai lệch do AI tạo ra.

Rõ ràng là niềm tin vào AI không chỉ phụ thuộc vào sự hoàn hảo của thuật toán mà còn bị định hình bởi trải nghiệm và cảm nhận của con người. Một chuyến đi suôn sẻ trên chiếc Waymo khơi dậy sự tò mò, nhưng những câu chuyện tiêu cực – như vụ tai nạn xe tự hành – khiến chúng ta thận trọng hơn.

Tương tự, một thiết bị y khoa ứng dụng AI, như máy theo dõi nhịp tim tích hợp trí tuệ nhân tạo, có thể giúp phát hiện sớm nguy cơ đột quỵ hoặc rối loạn nhịp tim. Với một số người, nhận được cảnh báo sớm từ chiếc đồng hồ thông minh có thể là cơ hội sống còn. Nhưng với người khác, một cảnh báo sai – dù chỉ một lần – có thể gieo rắc hoang mang, lo lắng, thậm chí khiến họ mất niềm tin vào công nghệ.

Niềm tin, vì vậy, là thứ được xây dựng không chỉ bằng độ chính xác, mà còn bằng cách AI giao tiếp với con người: có minh bạch không? Có dễ hiểu không? Có tôn trọng cảm xúc, hoàn cảnh và sự lựa chọn của người dùng không? Và dĩ nhiên có phù hợp với các quy định của nhà chức trách địa phương, hay quốc gia không?

Điều tôi thực sự thấy thiếu vắng trong chuyến xe hôm đó chính là sự kết nối với một con người thật. Mỗi lần đến một thành phố mới, tôi luôn trò chuyện với tài xế Grab hay Uber, không chỉ để tìm hiểu thông tin về nơi mình đang đến, mà còn để lắng nghe giọng nói địa phương, cảm nhận nhịp sống và con người nơi đó qua những câu chuyện đời thường.

Câu chuyện của tôi với chiếc taxi Waymo không chỉ là một cuộc thử nghiệm công nghệ, mà còn phản ánh rõ nét bản chất phức tạp của niềm tin và thái độ vào nó. Niềm tin ấy không đơn thuần đến từ việc thuật toán hoạt động chính xác, mà còn được hình thành qua cách con người cảm nhận, trải nghiệm và tinh thần trách nhiệm đạo đức của người dùng.‎

Dù AI tiếp tục phát triển và chiếm lĩnh nhiều ngã rẽ cuộc sống, việc nó có thay thế con người hay không, trong nhiều trường hợp, vẫn tùy thuộc vào chính lựa chọn và thái độ của mỗi chúng ta.

Phạm Hòa Hiệp