Tranh cãi khi ‘hồi sinh’ người đã khuất bằng AI

Buổi hòa nhạc đầu tháng này do ca nhạc sĩ Rod Stewart tổ chức ở Charlotte, Bắc Carolina (Mỹ) cũng có mặt của những ngôi sao đã khuất khác gồm Michael Jackson, Tina Turner và Bob Marley. Tất cả đều được tạo dựng lại bằng AI.

Tuy nhiên, sự xuất hiện dưới dạng người ảo của những ca sĩ này gây ra sự chia rẽ với người hâm mộ. Một số người lên án chúng là thiếu tôn trọng và phản cảm, còn số khác cho rằng đây là sự tôn vinh, là nét đẹp mới cần được phổ biến thời công nghệ.

Khi sự kiện của Stewart diễn ra, một tranh cãi khác cũng liên quan đến AI khi Jim Acosta, cựu phóng viên của CNN, đã phỏng vấn phiên bản kỹ thuật số của Joaquin Oliver – người thiệt mạng ở tuổi 17 trong vụ xả súng tại trường trung học ở Florida năm 2018. “Oliver ảo” được tạo ra bởi cha mẹ cậu – những người cho biết may mắn khi nghe lại giọng nói của con.

Hồi tháng 6, Alexis Ohanian, đồng sáng lập Reddit, cũng đã đăng lên X một đoạn video tạo bằng AI từ ảnh chụp về người mẹ quá cố đang ôm ông khi còn nhỏ. “Tôi đã không chuẩn bị cho cảm giác này. Nhà không có máy quay phim nên tôi không có cảnh quay nào với mẹ. Đây là cách bà ấy ôm tôi. Tôi đã xem lại nó 50 lần rồi”, ông viết.

Những ví dụ trên cho thấy “hồi sinh kỹ thuật số” ngày càng gia tăng. Bằng các công cụ AI tạo video, bot của những người đã khuất bằng ảnh, video, tin nhắn thoại. Chúng được nhắc đến bằng những cái tên như “griefbot”, “deathbot”, “bản sao AI” – đều là chương trình AI thiết kế để mô phỏng người đã khuất bằng cách sử dụng dữ liệu của họ khi còn sống để huấn luyện.

“Về mặt công nghệ, hồi sinh kỹ thuật số hiện khả thi hơn rất nhiều nhờ các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) như ChatGPT vốn dễ dàng tiếp cận với công chúng và rất dễ sử dụng”, Elaine Kasket, một nhà tâm lý học và mạng Internet tại London, nói với The Guardian. “LLM cho phép tạo ra thứ gì đó hợp lý và chân thực. Khi ai đó qua đời, nếu có đủ di vật như tin nhắn, email, ghi chú thoại, hình ảnh hay video, việc tạo ra phiên bản kỹ thuật số của họ khá dễ dàng”.

Chỉ vài năm trước, ý tưởng về “sự bất tử ảo” là giấc mơ công nghệ vượt quá tầm với của người bình thường. Giờ đây, bằng AI, các bot, hình đại diện (avatar) có thể tương tác được tạo ra tương đối dễ dàng, chi phí thấp, trong khi nhu cầu dường như sẽ ngày càng tăng.

Thực tế, các dịch vụ phiên bản số cho người đã chết hiện nở rộ nhiều nhất ở Trung Quốc. Theo Yicai Global, chi phí để tạo một bot chỉ khoảng 20 nhân dân tệ (73.000 đồng). Với những avatar tương tác tiên tiến và nhiều tính năng hơn có chi phí từ vài trăm đến vài nghìn nhân dân tệ, cao nhất khoảng 50.000 nhân dân tệ (183 triệu đồng), thường nằm trong gói dịch vụ của các công ty tang lễ.

Theo một khảo sát của YouGov năm 2023, 14% số người được hỏi đồng ý rằng họ sẽ cảm thấy an ủi khi tương tác với phiên bản kỹ thuật số của người thân đã khuất. Người trả lời ở nhóm tuổi càng trẻ, họ càng có xu hướng cởi mở với ý tưởng này.

Mong muốn “tạo sợi dây liên hệ” của người thân với người đã khuất không phải là điều mới mẻ. Trước đây, “người ở lại” thường giữ lại những kỷ vật quý giá, xem ảnh, video, nghe lại tin nhắn thoại và nghe nhạc gợi nhớ về người đã khuất, thậm chí mơ, liên tưởng hoặc thực hiện các buổi cầu hồn để “kết nối” với người đã chết.

“Từ khi xuất hiện trên Trái Đất, con người đã luôn cố gắng gắn kết với nhau, kể cả khi đã khuất”, giáo sư triết học Michael Cholbi của Đại học Edinburgh nói. “Chúng ta đã tạo ra tượng đài, đài tưởng niệm, lưu giữ những lọn tóc, đọc lại những lá thư. Giờ đây, câu hỏi đặt ra là: AI sẽ bổ sung thêm điều gì?”.

Lo nỗi đau kéo dài

Louise Richardson, thuộc khoa triết học của trường Đại học York, đã có bốn năm nghiên cứu về nỗi đau buồn của một người sau khi người thân qua đời. Ông nhận thấy người ở lại thường tìm cách “duy trì cảm giác kết nối và gần gũi” với người thân đã khuất bằng cách đến thăm mộ, nói chuyện với họ hoặc chạm vào những đồ vật thuộc về họ.

Tuy nhiên bà Richardson cho rằng việc tạo ra phiên bản kỹ thuật số của người đã khuất có thể khiến nỗi đau kéo dài hơn. “Deathbot có thể làm giảm sự thương nhớ, nhưng cũng gây gián đoạn, cản trở việc nhận ra và chấp nhận những gì đã mất, bởi vì bạn tương tác với chúng một cách liên tục”, bà nói với The Guardian.

Viết trên Boston College Law Review, giáo sư luật Victoria Haneman cho rằng tài sản số của người chết cũng nên được bảo vệ. Khi họ qua đời, các thông tin nên được xóa để bảo vệ họ khỏi sự hồi sinh kỹ thuật số và trao cho họ “quyền được chết”.

Nathan Mladin, tác giả của cuốn AI and the Afterlife (AI và Thế giới bên kia), cho rằng phiên bản kỹ thuật số của người đã khuất có nguy cơ tạo ra sự phụ thuộc ở người còn sống. “Bạn nghĩ mình đang trò chuyện với một người, trong khi thực tế là đang nói với một cỗ máy. Những người đau buồn có thể trở nên phụ thuộc vào một con bot, thay vì chấp nhận và chữa lành”, Mladin viết trên blog.

Nhà tâm lý Kasket cho biết một cạm bẫy khác là quyền riêng tư. “Người đã khuất không có cơ hội đồng ý, không có quyền phản hồi và không có quyền kiểm soát, do đó hình ảnh của họ có thể bị bóp méo”, bà nói, thêm rằng việc sử dụng tài liệu kỹ thuật số một cách gian lận để tạo avatar giả mạo nhằm mục đích trục lợi cũng là một mối lo ngại khác.

Thông qua nghiên cứu, bà Kasket cho biết một số người đã bắt đầu ghi rõ trong di chúc rằng họ không muốn dữ liệu của mình bị sử dụng cho việc tạo deathbot sau khi họ qua đời. Ngoài ra, việc các công ty bán dịch vụ tạo deathbot đang “bệnh lý hóa nỗi đau buồn”.

Tuy nhiên, theo Cholbi của Đại học Edinburgh, deathbot cũng có thể mang đến những hình ảnh “sạch sẽ, tươi sáng” về một người. Chẳng hạn, một người tạo ra deathbot về người bà quá cố của mình có thể chọn không đưa những tật xấu hay khía cạnh kém hấp dẫn khác trong tính cách của bà vào dữ liệu cho AI đào tạo.

Cũng theo Mladin, việc “hồi sinh” người đã khuất bằng AI đặt ra những câu hỏi sâu sắc cho giới nhà đạo đức học và thần học. “Sự quan tâm này có thể là hậu quả của phai nhạt niềm tin tôn giáo truyền thống, nhưng những khát khao sâu sắc hơn về sự siêu việt, về cuộc sống sau khi chết, về sự vĩnh cửu của tình yêu lại được chuyển hướng sang các giải pháp công nghệ”, ông nói. “Có thể xem đây là biểu hiện của đỉnh cao hiện đại, với niềm tin rằng công nghệ sẽ chiến thắng cái chết và mang lại cho chúng ta sự sống vĩnh cửu”.

Bảo Lâm tổng hợp