Kiến tạo nền báo chí dữ liệu với AI

Hơn 1 thập niên qua, báo in và cả truyền hình bị ảnh hưởng nặng nề bởi mạng internet và mạng xã hội. Nếu mạng internet chủ yếu dành cho giới trẻ có kỹ năng công nghệ, thì mạng xã hội lại phủ sóng nhiều đối tượng, kể cả trẻ em và người lớn tuổi.

Củng cố vai trò giám sát của báo chí

Theo nữ TS triết học Silke Fürst (Đại học Zurich Thụy Sĩ), báo chí dữ liệu (BCDL) được thúc đẩy bởi sự gia tăng tính khả dụng của dữ liệu lớn (Big data) và tác động ngày càng tăng của dữ liệu, thuật toán và Trí tuệ nhân tạo (AI) trên tất cả các lĩnh vực của xã hội.

Nữ tiến sĩ này giải thích: “Các nhà báo dữ liệu phát triển và kể những câu chuyện dữ liệu bằng cách phân tích và trực quan hóa các tập dữ liệu lớn, được hướng dẫn bởi tinh thần cởi mở, minh bạch và công việc điều tra. Tinh thần đó được phản ánh trong các quan niệm về vai trò của các nhà báo dữ liệu và tác động xã hội tiềm tàng của phạm vi đưa tin của họ. BCDL được cho là cải thiện việc đưa thông tin điều tra, củng cố vai trò giám sát của báo chí”. Theo tác giả Gilbert Ostini viết trên trang Short Hand, báo chí thế giới đang đầu tư vào những câu chuyện dựa trên dữ liệu, đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của người đọc đối với báo chí dạng dài (longform). Bạn đọc mong đợi những tương tác dữ liệu và infographic (thông tin đồ họa) xuất sắc từ các tờ báo như nhật báo Anh The Guardian, các nhật báo Mỹ The Washington Post, New York Times, hay Propublica và La Nación của Argentina.

Trong những năm qua, một số câu chuyện cấp bách và sự kiện hấp dẫn là báo chí dựa trên dữ liệu và phóng sự điều tra. Ví dụ, năm 2016, dữ liệu tài chính thu thập được từ Hồ sơ Panama đã dẫn đến một loạt bài điều tra về dòng vốn toàn cầu và nạn trốn thuế. Năm 2019, dữ liệu vệ tinh đã phơi bày nguyên nhân hoàn toàn do con người gây ra các vụ cháy rừng tàn khốc ở Amazon.

Chuyển bại thành thắng

Tại Việt Nam, nhiều thương hiệu báo chí đã thành danh và được người đọc cả nước yêu thích từ những loạt bài phóng sự điều tra – loại hình báo chí dựa trên dữ liệu.

Ở báo in, BCDL hiện ở những loạt bài nghiên cứu chuyên sâu, phóng sự điều tra nhiều kỳ. Còn với báo chí trên nền tảng số – báo điện tử, BCDL hiện diện ở hình thức longform với những cách trình bày, thể hiện riêng biệt và đầy sức thu hút nhờ dữ liệu phong phú (hình ảnh, biểu đồ).

Ưu thế của BCDL trên nền internet còn nằm ở chỗ có khả năng mở rộng với các liên kết tới các nguồn dữ liệu khác trên cả toàn cầu, cộng với tính tương tác tức thời giữa tòa soạn và người đọc. Tiến sĩ Tô Văn Trường gợi mở dịch vụ BCDL cần tận dụng thế mạnh thông tin để cung cấp các báo cáo chuyên sâu, phân tích dữ liệu, cung cấp cho các doanh nghiệp và tổ chức. Trong hành trình thực hiện kinh tế báo chí, các tòa soạn báo điện tử đang triển khai những hình thức thu tiền người đọc. Nhiều tờ báo thay vì thu phí đọc báo hằng tháng đã chọn cách xây dựng các chuyên trang riêng, những bài viết được đầu tư công phu mà người đọc phải trả phí. Và đó chính là những tác phẩm theo tiến sĩ Silke Fürst, tác động tiềm tàng của BCDL phụ thuộc phần lớn vào bối cảnh chính trị, nguồn lực tin tức và kỹ năng báo chí, cũng như sở thích và kiến thức của bạn đọc. Tác động tiềm tàng của nó vẫn chưa được nhận thức đầy đủ. Các công cụ dựa trên AI mang đến cơ hội nhưng cũng đặt ra những thách thức đối với việc sản xuất và sử dụng BCDL. Trong phiên thảo luận với chủ đề: “BCDL và chiến lược nội dung vượt trội” trong khuôn khổ Diễn đàn Báo chí Việt Nam 2024, PGS-TS Đỗ Thị Thu Hằng nhận định: “Tại Việt Nam, một số cơ quan báo chí đang thúc đẩy chiến lược nội dung đa phương tiện, kết hợp BCDL với khoa học công nghệ và các ý tưởng sáng tạo; một số cơ quan báo chí tập trung vào chiến lược nội dung chuyên sâu vào các thị trường ngách”. Ông Kah Whye Lee, Giám đốc khu vực châu Á, Hiệp hội Báo chí Xuất bản thế giới (WAN-IFRA), cho biết hiện nay, số lượng tòa soạn có quá trình chuyển đổi số mạnh mẽ đang có xu hướng tăng. Các tòa soạn tập trung vào việc ứng dụng AI, phát triển phân tích dữ liệu và thông tin chuyên sâu. Cũng trong phiên thảo luận, PGS-TS Trần Quang Diệu cho rằng trước đây, dữ liệu chỉ tham gia một phần vào các tuyến bài thì nay, công nghệ đã khiến dữ liệu hiện diện như một thể loại báo chí mới mẻ. Ông Diệu đưa ra mô hình thực hiện bài báo dữ liệu: từ ý tưởng, phóng viên và biên tập viên sẽ xác định dữ liệu, làm giàu dữ liệu dựa trên các nền tảng công nghệ, phân tích đánh giá rồi tiến hành trực quan hóa trước khi xuất bản.

Có thể nói rằng với BCDL, các tòa soạn có thể “chuyển bại thành thắng” khi biết cách khai thác các thế mạnh của công nghệ, internet, dữ liệu lớn, AI phục vụ cho hoạt động chuyên môn của mình.