AI sẽ thay đổi cách chúng ta làm việc và tiền tệ như thế nào?

Chợ giá – Trí tuệ nhân tạo (AI) đang là công nghệ tiên phong định hình kỷ nguyên mới, mở ra nhiều cơ hội và cũng đặt ra những thách thức chưa từng có cho nền kinh tế và xã hội toàn cầu. Vấn đề được nhiều chuyên gia và công chúng quan tâm là nếu AI chiếm lĩnh hầu hết các công việc truyền thống, thì tiền tệ như chúng ta vẫn biết liệu có còn tồn tại? Và xã hội sẽ vận hành ra sao trong bối cảnh đó?

AI – Đòn bẩy của sự phong phú, nhưng ai sẽ được hưởng lợi?

Những người lạc quan về công nghệ đều tin rằng AI sẽ mở ra kỷ nguyên của sự dồi dào vật chất, nơi mà các công việc tẻ nhạt và nặng nhọc sẽ được máy móc thay thế, giúp con người có thêm thời gian để phát triển sáng tạo và tận hưởng cuộc sống. Tuy nhiên, trên thực tế  thì việc phân phối của cải và tài nguyên chưa bao giờ là điều dễ dàng.

Lấy ví dụ từ nền kinh tế thực phẩm tại Úc – nơi chính phủ báo cáo rằng mỗi năm người dân tại đây thải bỏ tới 7,6 triệu tấn thực phẩm, tương đương khoảng 312 kg/người. Song song với đó, cứ tám người thì có một người phải đối mặt với tình trạng thiếu an ninh lương thực do không đủ tiền mua thực phẩm thiết yếu. Thực trạng này cho thấy dù nguồn lực dồi dào, sự bất bình đẳng trong phân phối vẫn tồn tại dai dẳng.

AI phá vỡ mô hình kinh tế truyền thống?

Theo nhà kinh tế học – Lionel Robbins cho biết, kinh tế học là nghiên cứu về cách con người phân bổ các nguồn lực khan hiếm để thỏa mãn nhu cầu vô tận. Tuy nhiên, trong một thế giới dần trở nên dư thừa nhờ công nghệ, khan hiếm – yếu tố cốt lõi của nền kinh tế thị trường, cũng đang bị thách thức.

Nhà kinh tế – John Maynard Keynes từng chỉ ra rằng sự thất nghiệp và khủng hoảng kinh tế có thể xảy ra ngay cả khi nguồn lực và lao động còn dư thừa, do chính cấu trúc của thị trường. Đại dịch Covid-19 vừa qua cũng chính là minh chứng sinh động khi sự gián đoạn kinh tế gây ra nghèo đói, dù nguồn lực sản xuất vẫn có thể được phục hồi.

Đáng chú ý, các biện pháp hỗ trợ phúc lợi như tăng trợ cấp, loại bỏ kiểm tra điều kiện và mở rộng chính sách tiền mặt đã giúp giảm nghèo đói và thiếu ăn tại nhiều quốc gia trong khủng hoảng, chứng minh tiềm năng của mô hình phân phối thu nhập mới trong thời đại AI.

Là phúc lợi hay quyền lợi chính đáng?

Trước những thách thức về an sinh xã hội trong thời đại AI, nhiều nhà nghiên cứu đều ủng hộ ý tưởng thu nhập cơ bản toàn dân (UBI) – một khoản tiền được cấp cho mọi người dân để đảm bảo mức sống tối thiểu.

Tuy nhiên, các chuyên gia như Elise Klein và Giáo sư – James Ferguson từ Đại học Stanford cũng nhấn mạnh rằng, UBI cần được xem như một “phần chia hợp pháp” của cải chung, không phải đơn thuần là phúc lợi xã hội. Họ lý giải rằng sự giàu có được tạo ra nhờ tiến bộ công nghệ là kết quả của nỗ lực tập thể và nên được phân phối công bằng như tài nguyên thiên nhiên thuộc quyền sở hữu chung của nhân loại.

Ý tưởng này không mới, cũng đã từng được đề cập từ đầu thế kỷ 20 khi sự công nghiệp hóa và tự động hóa bắt đầu làm thay đổi sâu sắc thị trường lao động và cả trong các phong trào chống lại sự thay thế lao động bằng máy móc.

Dịch vụ cơ bản miễn phí thay thế trợ cấp tiền mặt

Một quan điểm khác được đề xuất bởi nhà tư tưởng – Aaron Bastani chính là thay vì cấp tiền trực tiếp cho người dân, chính phủ có thể cung cấp miễn phí các dịch vụ cơ bản như y tế, giáo dục, giao thông công cộng và năng lượng.

Mô hình này tận dụng hiệu quả AI và tự động hóa để xã hội hóa việc cung cấp dịch vụ, giảm gánh nặng tài chính cho người dân và đảm bảo mọi người đều có quyền tiếp cận các nhu cầu thiết yếu.

Không có “thiên đường” công nghệ

Dù AI có thể tạo ra sự phong phú chưa từng có, nhưng các nhà phân tích đều cảnh báo rằng, không có gì đảm bảo một xã hội lý tưởng sẽ tự nhiên hình thành. Peter Frase – tác giả nổi tiếng, đã cảnh báo về các viễn cảnh tương lai khác nhau, trong đó các tập đoàn công nghệ quyền lực có thể biến đổi xã hội thành “chủ nghĩa phong kiến công nghệ” – nơi quyền kiểm soát công nghệ và dữ liệu tập trung trong tay số ít thay vì được phân phối rộng rãi.

Điều này nhấn mạnh rằng thách thức lớn nhất không phải là AI mà là cách xã hội chúng ta tổ chức lại hệ thống phân phối lợi ích. Trước mắt, con người đã có đủ khả năng xóa đói giảm nghèo nếu có sự phối hợp chính sách hiệu quả, chứ không cần đợi AI “chỉ bảo”.