Không có SHTT – Không thể đi xa trong kỷ nguyên AI

Với thu nhập chỉ khoảng 5.000 USD/người/năm, Việt Nam đang mắc kẹt trong ngưỡng trung bình và không thể đi xa hơn nếu tiếp tục dựa vào tài nguyên vật chất.

Trong bối cảnh thế giới chuyển dịch thần tốc sang nền kinh tế tri thức, các tập đoàn công nghệ lớn của Mỹ đã chi hơn 300 tỉ USD chỉ riêng năm 2025 để đầu tư cho AI – phần lớn vào tài sản trí tuệ: mô hình ngôn ngữ, trung tâm dữ liệu, thuật toán, thương hiệu và phần mềm lõi. Những “vũ khí mới” này không được đúc từ sắt thép, mà từ chất xám. Và muốn bảo vệ chúng, không thể thiếu một hệ thống pháp luật về sở hữu trí tuệ đủ sức răn đe và nâng đỡ.

Tổ quốc vua Hùng đã trao tặng chúng ta những món quà hào phóng của tự nhiên: Núi rừng, biển khơi, đồng bằng màu mỡ, khoáng sản dồi dào. Nhiều thập kỷ qua, chúng ta đã tận dụng tối đa “của để dành” ấy để xây dựng cơ sở hạ tầng, phát triển sản xuất và thu hẹp khoảng cách với thế giới. Nhưng đất không nở thêm, dầu khí rồi cũng sẽ cạn, rừng không thể mọc lại chỉ sau một thế hệ. Chúng ta đã đi gần hết con đường khai thác vật chất.

Thế giới đã chứng minh: Không có quốc gia nào trở nên hùng mạnh bằng cách đào sâu hơn, đánh bắt nhiều hơn hay chặt phá nhiều hơn. Những cường quốc như Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore đều đã bứt phá nhờ lấy sáng tạo làm động lực phát triển chủ đạo. Trong kỷ nguyên kinh tế số – nơi giá trị không nằm ở nguyên liệu mà ở công nghệ, thiết kế và thương hiệu – thì tài sản vô hình mới là của cải thật sự.

Mỹ là ví dụ điển hình: Một đế chế không chỉ mạnh về quân sự, mà còn thống lĩnh toàn cầu nhờ hệ thống bảo hộ tài sản trí tuệ. Mỗi ý tưởng, mỗi thuật toán, mỗi sản phẩm AI ra đời đều được bao bọc trong một “lá chắn pháp lý” toàn diện – nơi đạo nhái bị xử lý nghiêm khắc và đổi mới được khuyến khích đến cùng. Không có sở hữu trí tuệ (SHTT), họ đã chẳng dám rót từng trăm tỉ USD vào những lĩnh vực không nhìn thấy bằng mắt thường.

Singapore cũng vậy – một quốc đảo không tài nguyên, nhưng trở thành “ốc đảo trí tuệ” của châu Á. Tại đây, quy trình đăng ký nhanh gọn, án lệ minh bạch, cơ chế giải quyết tranh chấp hiệu quả. Nhờ đó, hàng nghìn tập đoàn toàn cầu đặt trung tâm R&D tại đây – không phải vì rẻ, mà vì yên tâm rằng tài sản của họ được bảo vệ.

Điểm chung của họ: không để sáng tạo bị đánh cắp. Cách làm có thể khác nhau, nhưng nguyên tắc thì không thay đổi.

Ngay cả lịch sử Việt Nam cũng từng cho thấy cái giá phải trả khi đánh mất sáng tạo chiến lược. Nỏ thần An Dương Vương – một sáng chế quân sự độc quyền – từng giúp giữ nước. Nhưng khi bị đánh cắp, ta mất thành, mất nước. Nếu ngày nay, công nghệ AI, mô hình dữ liệu và sáng chế khoa học là “nỏ thần mới” – thì pháp luật chính là cái lẫy. Mất pháp luật, nghĩa là mất cả sức mạnh.

Từ bài học ấy đến bài toán SHTT hôm nay, một điều không thay đổi: quốc gia nào không bảo vệ được sáng tạo, quốc gia đó dễ đánh mất cả tương lai.

Muốn chuyển hóa chất xám thành của cải, Việt Nam cần xây dựng một hệ sinh thái sáng tạo gồm 5 trụ cột: Khung pháp lý mạnh mẽ – Luật SHTT phải đủ sức răn đe, với chế tài lũy tiến và cơ chế xử lý nhanh gọn. Nguồn vốn bền vững – Quỹ đầu tư R&D, quỹ mạo hiểm khởi nghiệp, tín dụng công nghệ, bảo hiểm đổi mới. Chính sách thuế khuyến khích – Giảm thuế bản quyền, ưu đãi cho công nghệ lõi và chuyển giao tri thức. Liên kết bốn nhà – Doanh nghiệp – Nhà nước – Viện nghiên cứu – Trường đại học phải hợp thành dòng chảy thống nhất. Văn hóa tôn trọng trí tuệ – Vi phạm SHTT không chỉ là hành vi trái luật, mà là sự xúc phạm giá trị quốc gia.

Tài sản trí tuệ là vô hình – nhưng càng vô hình, càng cần luật pháp hữu hình để bảo vệ. Một mô hình AI không được bảo hộ cũng giống như hạt giống gieo trên đất cằn, có nảy mầm cũng không thể trổ bông. Nhưng nếu có một “lá chắn pháp quyền”, người sáng tạo sẽ dám bỏ trí lực, tài lực, thời gian, để làm nên những “mỏ vàng” cho tương lai.

Chúng ta đã đi qua thời kỳ “rừng vàng, biển bạc”. Giờ là lúc bước vào kỷ nguyên trí tuệ vàng – nơi tài nguyên quý giá nhất chính là khối óc của người Việt. Nhưng trí tuệ chỉ thật sự trở thành động lực phát triển nếu được nuôi dưỡng, khích lệ và bảo vệ đến cùng bởi một thể chế pháp quyền hiện đại.

Hướng đi này không chỉ là yêu cầu tất yếu – mà đã được xác lập rõ trong các nghị quyết lớn của Đảng: Nghị quyết 57-NQ/TWnxác định đổi mới sáng tạo là động lực tăng trưởng mới. Nghị quyết 68-NQ/TW: yêu cầu hoàn thiện thể chế bảo hộ tài sản trí tuệ, phát triển thị trường khoa học – công nghệ.

Đó chính là nền tảng chính trị, pháp lý vững chắc để Việt Nam vươn lên trở thành quốc gia mạnh trong kỷ nguyên mới.

Một quốc gia muốn mạnh, không chỉ cần luật, mà cần luật biết bảo vệ lẽ phải.

Một nền kinh tế muốn bền vững, không chỉ cần đổi mới – mà cần thể chế bảo vệ giá trị của đổi mới. Và lựa chọn đúng hôm nay, sẽ quyết định vị thế quốc gia trong thế kỷ 21.

Luật sư TRƯƠNG ANH TÚ

Chủ tịch TAT Law Firm

Luật sư Trương Anh Tú – Chủ tịch TAT Law Firm, Ủy viên Thường vụ Trung ương Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam – là chuyên gia pháp lý trong các lĩnh vực sở hữu trí tuệ, bất động sản, và chiến lược pháp lý doanh nghiệp.

Với hơn 20 năm hành nghề, ông thường xuyên được các cơ quan báo chí, hiệp hội doanh nghiệp và tổ chức quốc tế mời tham vấn về chính sách pháp luật và giải pháp bảo vệ sáng tạo, thúc đẩy kinh tế tri thức.