Láng giềng Việt Nam đạt đột phá về ứng dụng AI trong kiểm soát vũ khí hạt nhân, phá thế bế tắc trên bàn đàm phán với Mỹ

Theo bài nghiên cứu được công bố trên tạp chí Atomic Energy Science and Technology hồi tháng 4/2025, hệ thống này do Viện Năng lượng Nguyên tử Trung Quốc (CIAE) phát triển – một đơn vị trực thuộc Tập đoàn Hạt nhân Quốc gia Trung Quốc (CNNC).

Dù mang tính ứng dụng cao trong đối thoại giải trừ quân bị, công nghệ này cũng đang khơi dậy nhiều tranh cãi về vai trò của AI trong việc kiểm soát vũ khí hủy diệt hàng loạt.

Hệ thống xác minh do CIAE phát triển có tên gọi đầy đủ là “Kế hoạch kỹ thuật xác minh bằng thuật toán học sâu dựa trên Giao thức Không tiết lộ tương tác” (Interactive Zero Knowledge Protocol).

Đây là một sự kết hợp độc đáo giữa mật mã học và vật lý hạt nhân – sử dụng mô phỏng Monte Carlo để tạo ra hàng triệu cấu kiện hạt nhân ảo, trong đó một phần chứa uranium cấp vũ khí, còn lại được “ngụy trang” bằng chì hoặc vật liệu ít phóng xạ.

AI được huấn luyện để nhận diện các mẫu phát xạ neutron – tín hiệu vật lý đặc trưng của đầu đạn thật – với độ chính xác cực cao.

Đáng chú ý, hệ thống này không cần truy cập vào thiết kế vũ khí thực tế. Một bức tường bằng polyetylen có 400 lỗ được đặt giữa đầu đạn thật và thiết bị kiểm tra, vừa cho phép tín hiệu phóng xạ truyền qua, vừa che khuất hoàn toàn hình dáng và cấu trúc kỹ thuật của vũ khí. Theo CIAE, nếu tiến hành nhiều vòng kiểm tra ngẫu nhiên, khả năng qua mặt hệ thống gần như bằng không.

“AI không biết gì về cấu trúc bên trong đầu đạn, nhưng vẫn có thể xác định được liệu vật thể có khả năng gây phản ứng dây chuyền – yếu tố cốt lõi của vũ khí hạt nhân – hay không”, nhóm nghiên cứu viết.

Phá thế bế tắc trên bàn đàm phán?

Dù công nghệ này dựa trên một đề xuất hợp tác giữa các nhà khoa học Mỹ và Trung Quốc từ hơn một thập kỷ trước, dự án vẫn gặp ba rào cản lớn: (1) huấn luyện AI với dữ liệu tuyệt mật về đầu đạn; (2) thuyết phục quân đội Trung Quốc rằng hệ thống không làm lộ bí mật công nghệ; và (3) thuyết phục các quốc gia hoài nghi – đặc biệt là Mỹ – từ bỏ các phương pháp xác minh lỗi thời thời Chiến tranh Lạnh.

Hiện tại, công nghệ mới chỉ vượt qua được rào cản đầu tiên. CIAE thừa nhận không thể công khai dữ liệu do tính chất tuyệt mật của vũ khí hạt nhân – cho thấy ranh giới mong manh giữa minh bạch khoa học và bảo mật quốc phòng.

Bối cảnh công bố cũng đáng chú ý: Đàm phán kiểm soát vũ khí hạt nhân giữa Mỹ và Trung Quốc đang trong trạng thái “đóng băng”.

Trong khi Tổng thống Donald Trump từng nhiều lần kêu gọi tái khởi động đối thoại, Bắc Kinh luôn từ chối, viện dẫn sự chênh lệch kho vũ khí (ước tính Trung Quốc có 600 đầu đạn so với 3.748 của Mỹ) và sự thiếu tin tưởng vào các cơ chế kiểm soát cũ kỹ.

Hiện nay, các hệ thống xác minh đầu đạn chủ yếu dựa vào “rào cản thông tin” – phương pháp do các phòng thí nghiệm ở Mỹ, Anh và Nga phát triển. Chúng sử dụng hệ thống điện tử tự động để xử lý dữ liệu và chỉ đưa ra kết quả dạng nhị phân (có hoặc không).

Tuy nhiên, CIAE cho rằng phương pháp này tồn tại nhiều hạn chế: vừa phức tạp, vừa dễ bị nghi ngờ cài cắm “cửa hậu” (backdoor), khiến việc kiểm tra mất đi tính minh bạch.

Để giải quyết vấn đề này, nhóm nghiên cứu đề xuất hai bên – quốc gia kiểm tra và bị kiểm tra – cùng tham gia huấn luyện, kiểm tra và đóng gói phần mềm AI trước khi sử dụng trong thực địa.

Việc công bố công nghệ xác minh AI diễn ra trong bối cảnh thế giới ngày càng lo ngại về khả năng quân sự hóa AI. Dù cả Mỹ và Trung Quốc đã đồng thuận không sử dụng AI để ra quyết định phóng vũ khí hạt nhân, việc xây dựng hệ thống phòng thủ thông minh quy mô lớn – như “Vòm Vàng” (Golden Dome) được chính quyền Trump đề xuất – chắc chắn sẽ gắn liền với AI trong vai trò điều khiển vũ khí tự động và phản ứng tức thì quy mô toàn cầu.

Theo SCMP

>> 34 tỷ USD bốc hơi, doanh nghiệp thi nhau hạ dự báo lợi nhuận: Chuyện gì đang xảy ra?