Lời cảnh báo không bao giờ thừa thãi

Bên cạnh những cơ hội, AI cũng đặt ra nhiều thách thức và nguy cơ mà giới trẻ cần nhận diện và quản lý, để “chung sống an toàn”.

AI đã và đang được chứng minh là một công cụ hỗ trợ phát triển trí tuệ và xây dựng lộ trình học tập cá nhân hóa. Nó mang lại nhiều cơ hội học tập chất lượng cho các bạn trẻ, đặc biệt là những người sống ở những khu vực khó khăn, bằng nền tảng học tập thông minh có khả năng cá nhân hóa nội dung, điều chỉnh tốc độ và phong cách theo nhịp độ học tập, hệ số tải nhận thức của học sinh. Những nghiên cứu thí điểm đầu tiên tại Nigeria đã cho thấy: Học sinh có thể đạt được tiến bộ tương đương hai năm học chỉ trong sáu tuần, nhờ vào việc sử dụng AI như một trợ giáo ảo.

Ngoài ra, AI cũng đang hỗ trợ giúp con người đào sâu các ý tưởng, thí dụ như cách “game hóa” các bài học, đưa người học vào môi trường mô phỏng. AI đặc biệt hữu ích trong trợ giúp những học sinh có nhu cầu đặc biệt như mắc chứng khó đọc, khó viết, rối loạn tăng động giảm chú ý có thể tiếp cận kiến thức một cách hiệu quả hơn.

Tuy vậy, việc tận dụng AI chỉ để “xin đáp án” dường như cũng đang khiến những người trẻ đánh mất khả năng suy nghĩ độc lập và tư duy phản biện. AI, ở nhiều khía cạnh, cũng đang cản trở năng lực viết lách, nghiên cứu sâu và đánh giá thông tin, khi người sử dụng quá dựa dẫm vào AI và từ bỏ việc nỗ lực suy nghĩ tự thân.

Chính các luồng thông tin từ AI cũng được xem là nguồn “gây nhiễu” mạnh mẽ. Việc tiếp xúc liên tục với thông tin xử lý từ AI đang khiến những người trẻ trở nên mất tập trung hơn, suy giảm trí nhớ làm việc hơn; hạn chế năng lực học sâu, dẫn đến tình trạng suy giảm nhận thức (cognitive offload) diện rộng.

Không chỉ ảnh hưởng đến sự phát triển trí tuệ, AI cũng đang làm suy giảm các kết nối xã hội, nói ngắn gọn là các cảm xúc của con người. Mặc dù AI có thể mô phỏng các cuộc trò chuyện và phản hồi cảm xúc, nhưng nó không có trí tuệ cảm xúc. Vì thế, nó không thể thay thế sự đồng cảm và kết nối đích thực giữa con người với con người. Việc giới trẻ dành quá nhiều thời gian tương tác với AI có thể dẫn đến sự suy giảm kỹ năng xã hội, như khả năng thấu hiểu, hợp tác và xây dựng mối quan hệ. Hơn nữa, một số bạn trẻ có xu hướng hình thành mối quan hệ tình cảm với AI, coi đó như bạn tri kỷ hoặc thậm chí là “người yêu ảo”. Điều này, trong ngắn hạn, có thể giúp giảm cảm giác cô đơn, nhưng cũng gây ra những ảo tưởng sai lầm về một mối quan hệ không tưởng và bào mòn khả năng xây dựng các mối quan hệ gắn bó lâu dài trên thực tế.

AI cũng có những huyễn tưởng của nó. Chúng có thể cung cấp thông tin không chính xác hoặc thiên lệch, làm gia tăng tầm nhìn bi quan hoặc tư duy phiến diện ở những người trẻ. Thí dụ, một học sinh có mối quan tâm về môi trường và biến đổi khí hậu toàn cầu có thể chỉ nhận được những thông tin từ AI củng cố nỗi lo âu, tư duy thảm họa dẫn đến một “bong bóng nhận thức” tiêu cực kéo dài, khiến cá nhân dần trở nên thiếu cân bằng, mất động lực và bi quan.

Để sống an toàn trong kỷ nguyên của AI, những khuyến cáo dành cho giới trẻ đã được đưa ra từ khá lâu, và chưa từng mất đi tính thời sự, bao gồm:

Sử dụng AI một cách có ý thức. Phải luôn nhận thức rằng AI là một công cụ hỗ trợ, không phải là người thay thế cho tư duy và sáng tạo cá nhân. Chúng ta sử dụng trợ lý AI để gợi ý, định hướng, nhưng phải luôn tự mình phân tích và đưa ra quyết định cuối cùng.

Luôn giữ cân bằng giữa cuộc sống thực-thế giới ảo: Dành thời gian cho các hoạt động trong thế giới thực, tương tác với cuộc sống thực thụ như đọc sách, chơi thể thao hay giao tiếp trực tiếp với bạn bè và gia đình, nhằm phát triển kỹ năng xã hội và cảm xúc.

Phát triển những năng lực cảm xúc người. Sống trong một thế giới tràn ngập AI, những phẩm chất cảm xúc của con người lại càng cần được đề cao. Các bạn trẻ cần tích cực tham gia những chương trình giáo dục cảm xúc và xã hội để nâng cao khả năng thấu hiểu, đồng cảm, đồng thời phát triển những mối quan hệ lành mạnh, vì tương lai hạnh phúc của chính mình.

Hơn hết, “người lớn” không thể chỉ đưa ra khuyến cáo, rồi để mặc các thế hệ kế tiếp tự thích ứng với AI. Việc giáo dục giới trẻ về cách sử dụng AI một cách có trách nhiệm và tư duy phản biện, thông qua các biện pháp hướng dẫn, đồng hành, giáo dục… cụ thể là vô cùng cần thiết. Nếu không có sự sát cánh ấy, sẽ không dễ để loài người bảo đảm được rằng AI sẽ chỉ là công cụ hỗ trợ, chứ không phải là yếu tố cản trở sự phát triển toàn diện của thế hệ tương lai.