Phó tổng Kiểm toán Nhà nước Bùi Quốc Dũng
AI tạo ra bước ngoặt lớn cho ngành kiểm toán
Ngày 13/10, tại Hà Nội, phát biểu khai mạc tại Hội thảo quốc tế với chủ đề “Kiểm toán trong kỷ nguyên mới – Nâng cao năng lực kiểm toán với AI”, Phó tổng Kiểm toán Nhà nước Bùi Quốc Dũng nhận định, chưa bao giờ trong lịch sử nhân loại, công nghệ lại thay đổi nhanh và sâu sắc như hiện nay.
Lãnh đạo ngành kiểm toán nhấn mạnh, AI đang tái định hình mọi ngành nghề – từ sản xuất, tài chính, đến y tế, giáo dục – và kiểm toán, với sứ mệnh bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản trị công, cũng không nằm ngoài dòng chảy ấy.
Đối với lĩnh vực kiểm toán, AI không chỉ là một công cụ, mà còn là cơ hội để tái tạo chính cách kiểm toán viên tư duy và hành động. Vì vậy, việc hiểu đúng – ứng dụng đúng – và định hướng đúng AI trong lĩnh vực kiểm toán không chỉ là yêu cầu về năng lực nghề nghiệp, mà còn là trách nhiệm xã hội và đạo đức nghề nghiệp của mỗi kiểm toán viên.
Ông Dũng chỉ ra, nghề kiểm toán, về bản chất, là nghề của bằng chứng và suy luận. Trong mô hình truyền thống, do hạn chế về thời gian, nguồn lực, kiểm toán viên phải chọn mẫu đại diện, rồi từ những mảnh ghép đó suy diễn ra bức tranh tổng thể. Cách tiếp cận này đã hoàn thành sứ mệnh lịch sử, nhưng nó mang trong mình rủi ro lấy mẫu, giới hạn tầm bao quát và đặc biệt khó theo kịp những dòng dữ liệu phát sinh liên tục.
Sự xuất hiện của AI và phân tích dữ liệu lớn tạo ra bước ngoặt: thay vì “điểm ảnh rời rạc”, cơ quan kiểm toán có thể quét và phân tích toàn bộ tập dữ liệu (overall data), nhờ đó nâng mức đảm bảo, giảm thiên kiến chủ quan và tăng tính nhất quán trong đánh giá. Cùng lúc, các thuật toán học máy, học sâu và xử lý ngôn ngữ tự nhiên biến những kho văn bản, hồ sơ phi cấu trúc khổng lồ thành thông tin có thể truy cập, tìm kiếm, đối chiếu và giải thích được.
“Và khi đó, kiểm toán không dừng ở phát hiện sau, mà có thể dự báo xu hướng sai sót, lãng phí, gian lận để can thiệp sớm – một bước chuyển từ phản ứng sang chủ động”, Phó tổng Kiểm toán Nhà nước cho biết.
Theo ông Dũng, quốc tế cũng đang đi theo xu hướng đó. Nhiều cơ quan kiểm toán tối cao (SAI) đã dịch chuyển từ hậu kiểm sang giám sát toàn diện và tiên đoán rủi ro. Kỹ thuật phân tích nhân quả (causal analysis) được đưa vào để vượt qua mối tương quan thuần túy, tiến tới đánh giá tác động thực sự của chính sách. Các trợ lý kiểm toán ảo dựa trên mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) cho phép tự động hóa tra cứu, đối chiếu và soạn thảo; giám sát liên tục hàng chục triệu giao dịch phúc lợi mỗi tháng không còn là ý tưởng mà đã là thực tiễn vận hành. Đằng sau những thành công đó là việc tích hợp dữ liệu đa nguồn – phá vỡ “ốc đảo dữ liệu” giữa các cơ quan – và triển khai học máy, NLP, GIS, phân cụm, khai phá luật kết hợp… để hình thành “góc nhìn 360 độ” về đối tượng giám sát. Đây không phải chi tiết kỹ thuật mà là thay đổi mang tính mô hình cho nghề kiểm toán công: từ “kết luận theo kỳ” tới “nhịp giám sát liên tục”, từ “mẫu nhỏ” tới “phân tích toàn bộ”, từ “miêu tả quá khứ” tới “tiên đoán tương lai”.
Ở Hoa Kỳ, GAO đã đưa AI vào giám sát tài chính liên bang, y tế và rủi ro ngân hàng – rút ngắn đáng kể thời gian, mở rộng độ phủ phân tích, đồng thời tăng sức nặng chứng cứ. Ở Anh, NAO áp dụng AI trong phúc lợi xã hội, y tế, hợp đồng công và xây dựng “playbook” sử dụng AI an toàn, giúp tiết kiệm ngân sách nhờ phòng – chống gian lận.
Ở Pakistan, AI từng được sử dụng để phát hiện 128.000 trường hợp “người hưu trí ma” trong chi trả lương hưu – minh chứng cho sức mạnh dữ liệu khi được kết nối thông minh.
‘AI giúp kiểm toán viên mạnh mẽ hơn, chính xác hơn, và sâu sắc hơn’
Ông Dũng nhận định Việt Nam không đứng ngoài xu thế chung của thế giới. Thực tế cho thấy khối lượng và độ phức tạp của dữ liệu công tại Việt Nam đang dần vượt xa những gì phương pháp kiểm toán truyền thống (chủ yếu dựa vào chọn mẫu) có thể bao quát. Một ví dụ tiêu biểu, tại Bảo hiểm Xã hội Việt Nam mỗi tháng có 17 triệu lượt tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc; mỗi năm phát hành 96 triệu thẻ bảo hiểm y tế và xử lý hơn 200 triệu lượt khám chữa bệnh liên quan đến chi trả bảo hiểm… Hay như Cục Thuế, tính đến cuối năm 2024, có hơn 950.000 doanh nghiệp khai thuế điện tử đã thực hiện nộp gần 16 triệu hồ sơ và gần 150 triệu tờ khai.
Đó là những bức tranh dữ liệu khổng lồ, liên tục cập nhật theo thời gian thực, mà nếu tiếp tục xử lý bằng cách tiếp cận thủ công truyền thống, chúng ta sẽ có nguy cơ bỏ sót rủi ro hệ thống và giảm độ tin cậy của kết luận kiểm toán.
Nhìn thẳng vào thách thức và thời cơ, KTNN đã lựa chọn con đường chủ động: xây nền tảng dữ liệu, kết nối – chia sẻ với các bộ, ngành trọng yếu; chuẩn bị hạ tầng lưu trữ và xử lý; đồng thời triển khai những dự án AI trực tiếp giải bài toán nghiệp vụ của kiểm toán công.
KTNN đã khởi dựng nền tảng dữ liệu lớn, lựa chọn kiến trúc công nghệ phù hợp và kết nối–chia sẻ với Bộ Tài chính, Bảo hiểm xã hội Việt Nam, Ngân hàng Nhà nước, tạo lập kho dữ liệu trên 100 triệu bản ghi phục vụ phân tích kiểm toán.
KTNN đã xây dựng hệ sinh thái công nghệ kiểm toán, trong đó 6 phần mềm ứng dụng AI và dữ liệu đang được triển khai trong thực tế: từ phân tích dữ liệu ngân sách, đánh giá rủi ro, kiểm tra giao dịch tài chính, đến giám sát đầu tư công và đánh giá chi tiêu xanh. Những kết quả bước đầu đó khẳng định: AI không thay thế kiểm toán viên, mà làm cho kiểm toán viên trở nên mạnh mẽ hơn, chính xác hơn, và sâu sắc hơn.
Ở góc độ quản trị công, KTNN nhận thấy AI không chỉ giúp phát hiện sai phạm nhanh hơn, mà còn giúp dự báo rủi ro, khuyến nghị chính sách và hỗ trợ quyết định quản lý tài chính công – đúng với tinh thần chuyển đổi từ “kiểm toán sau” sang “kiểm toán thông minh, chủ động, thời gian thực”.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa, Phó tổng Kiểm toán Nhà nước tin rằng sức mạnh của nghề kiểm toán không đến từ từng quốc gia riêng lẻ, mà từ sự kết nối của tri thức, dữ liệu và chuẩn mực quốc tế.
AI không chỉ đòi hỏi ngành kiểm toán thay đổi công cụ, mà còn đòi hỏi thay đổi tư duy kiểm toán. Từ “kiểm tra cái đã xảy ra” sang “phân tích điều đang xảy ra” và “dự báo điều sẽ xảy ra”. Từ “kiểm toán hồ sơ” sang “kiểm toán dữ liệu”, và từ “báo cáo kết quả” sang “đưa ra khuyến nghị giá trị cho chính sách công”.
“Thế giới đang thay đổi nhanh hơn bao giờ hết, nhưng giá trị cốt lõi của nghề kiểm toán – tính độc lập, khách quan và minh bạch – sẽ không bao giờ thay đổi. AI, dữ liệu lớn hay công nghệ nào đi chăng nữa chỉ thực sự có ý nghĩa khi chúng ta dùng nó để phục vụ sự thật, công lý và niềm tin của xã hội”, ông Dũng nhấn mạnh.
https%3A%2F%2Fcafef.vn%2Fpho-tong-kiem-toan-nha-nuoc-bui-quoc-dung-noi-ve-cach-tri-tue-nhan-tao-thay-doi-nganh-kiem-toan-188251013145820854.chn
