Thách thức và định hướng mới trong đào tạo đại học

Báo cáo ra đời trong bối cảnh thương mại điện tử Việt Nam đã trải qua hơn một thập kỷ tăng trưởng nhanh, đồng thời bộc lộ ngày càng rõ những vấn đề về tính bền vững, môi trường và chất lượng nguồn nhân lực, đòi hỏi sự điều chỉnh căn bản trong chiến lược đào tạo.

Trước đó, năm 2022, VECOM lần đầu tiên công bố Báo cáo Đào tạo Thương mại điện tử với chủ đề “Những bước tiến nổi bật”, dựa trên khảo sát hơn 130 trường đại học. Đây là tài liệu đầu tiên tại Việt Nam cung cấp bức tranh tương đối toàn diện về hiện trạng đào tạo nguồn nhân lực thương mại điện tử, từ tuyển sinh, chương trình đào tạo, đội ngũ giảng viên, học liệu, hợp tác doanh nghiệp đến nhu cầu nhân lực và cơ hội việc làm. Từ các kết quả khảo sát và xu hướng phát triển thương mại điện tử đến năm 2025, tầm nhìn 2030, báo cáo đã đề xuất việc thành lập Mạng lưới các cơ sở đào tạo thương mại điện tử (VecomNet) và tổ chức các cuộc thi thương mại điện tử quy mô toàn quốc.

Tiếp nối nỗ lực đó, năm 2023, VECOM mở rộng khảo sát lên gần 250 trường đại học và công bố Báo cáo Đào tạo Thương mại điện tử 2023 với chủ đề “Hợp tác và Kết nối”. Báo cáo nhấn mạnh sự đa dạng và khác biệt giữa các chương trình đào tạo, đồng thời đưa ra khuyến nghị tích hợp các nội dung mới như bảo vệ môi trường và xuất khẩu trực tuyến vào chương trình học. Trên cơ sở này, các hoạt động tập huấn giảng viên và chương trình Unitour đã được triển khai thường niên, góp phần tăng cường gắn kết giữa nhà trường, hiệp hội và doanh nghiệp.

Tuy nhiên, sau hơn mười năm phát triển với tốc độ cao, thương mại điện tử Việt Nam đã bộc lộ nhiều yếu tố thiếu bền vững. Tác động tiêu cực đến môi trường, đặc biệt là việc sử dụng bao bì nhựa với quy mô lớn, sự chênh lệch phát triển giữa hai trung tâm lớn là Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh với các địa phương khác, cùng với tình trạng thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao đang trở thành những thách thức lớn. 

Trong bối cảnh đó, Luật Thương mại điện tử được Quốc hội thông qua vào tháng 12/2025 đã xác định rõ định hướng phát triển thương mại điện tử gắn với chiến lược tăng trưởng xanh và bền vững của quốc gia. Song song với đó, Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử quốc gia giai đoạn 2026 – 2030, được phê duyệt tại Quyết định số 1568/QĐ-BCT ngày 03/6/2025, cũng nhấn mạnh mục tiêu phát triển thương mại điện tử theo hướng xanh, tuần hoàn và bền vững.

Trên nền tảng hai văn bản pháp lý quan trọng này, dưới sự chỉ đạo và hỗ trợ của Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số thuộc Bộ Công Thương, VECOM đã tiến hành khảo sát toàn diện các cơ sở giáo dục đại học và hàng nghìn sinh viên, hoàn thiện Báo cáo Đào tạo Thương mại điện tử 2025 với chủ đề “Nguồn nhân lực cho thương mại điện tử bền vững”. Kết quả khảo sát tại 238 cơ sở giáo dục đại học không thuộc khối quốc phòng – an ninh, nghệ thuật hoặc các lĩnh vực đặc thù cho thấy đến năm 2025 đã có 47 trường đào tạo ngành thương mại điện tử, 16 trường đào tạo chuyên ngành thương mại điện tử và 113 trường giảng dạy học phần thương mại điện tử. 

So với các năm trước, số lượng cơ sở đào tạo tiếp tục tăng, trong đó nhiều trường lần đầu mở ngành như: Đại học Bà Rịa – Vũng Tàu, Đại học Công nghệ Miền Đông, Đại học Kiên Giang, Đại học Kinh tế – Kỹ thuật Bình Dương, Đại học Sư phạm Kỹ thuật Vĩnh Long, Đại học Thăng Long và Đại học Nghệ An. Một số trường lớn như Đại học Ngoại thương tiếp tục thể hiện sự quan tâm sâu sắc, với bề dày giảng dạy học phần thương mại điện tử từ năm 2005 và đào tạo chuyên ngành kinh doanh số trong những năm gần đây.

Sức hút của ngành thương mại điện tử tiếp tục gia tăng rõ rệt. Số lượng tuyển sinh mới tăng từ 3.479 sinh viên trong năm học 2023 – 2024 lên 4.987 sinh viên trong năm học 2025 – 2026. Không chỉ tăng về quy mô, chất lượng đầu vào cũng được cải thiện khi gần 80% các trường cho biết điểm chuẩn trúng tuyển có xu hướng tăng qua từng năm, phản ánh mức độ quan tâm ngày càng lớn của người học đối với lĩnh vực này.

Báo cáo cũng dành trọng tâm phân tích chương trình đào tạo ngành thương mại điện tử tại các trường đại học. Nhờ quy định về minh bạch thông tin theo cơ chế “Ba công khai” của Bộ Giáo dục và Đào tạo cùng với nhu cầu truyền thông tuyển sinh ngày càng cao, việc tiếp cận thông tin cơ bản như khung chương trình, chuẩn đầu ra và lộ trình học tập đã thuận lợi hơn đáng kể so với các giai đoạn khảo sát trước. Tuy nhiên, khi đi sâu vào phân tích chi tiết, nhóm nghiên cứu vẫn gặp nhiều khó khăn do sự thiếu thống nhất về định dạng, cấu trúc và vị trí công bố chương trình giữa các trường, cũng như tình trạng cập nhật chưa kịp thời ở một số cơ sở đào tạo.

Một điểm đáng chú ý của Báo cáo 2025 là khảo sát các học phần đặc thù của ngành thương mại điện tử. Trong khi pháp luật thương mại điện tử, an toàn và bảo mật, quản trị dự án thương mại điện tử được giảng dạy khá phổ biến, thì các học phần liên quan trực tiếp đến phát triển bền vững như thương mại điện tử xuyên biên giới và bảo vệ môi trường trong thương mại điện tử lại ít được quan tâm. Chỉ 38% trường có học phần về thương mại điện tử xuyên biên giới và 26% trường đưa nội dung bảo vệ môi trường vào chương trình đào tạo, đặt ra thách thức lớn trong giai đoạn 2026 – 2030 khi các chính sách quốc gia đều nhấn mạnh mục tiêu phát triển xanh và thúc đẩy xuất khẩu trực tuyến.

Khảo sát hơn 3.000 sinh viên cho thấy tâm lý lạc quan về cơ hội nghề nghiệp, với hơn 80% tin rằng ngành thương mại điện tử sẽ mang lại nhiều cơ hội việc làm trong ba năm tới. Tuy nhiên, sinh viên cũng bày tỏ mong muốn chương trình học cần tăng cường thực hành, cập nhật các xu hướng công nghệ mới như Trí tuệ nhân tạo, TikTok Shop và kỹ năng vận hành thực tế trên các sàn thương mại điện tử. Ở chiều ngược lại, đội ngũ giảng viên tuy có nhiều nỗ lực trong nghiên cứu khoa học nhưng vẫn còn hạn chế về công bố quốc tế, cho thấy nhu cầu cấp thiết về bồi dưỡng chuyên môn và mở rộng hợp tác học thuật.

Từ các kết quả khảo sát, Báo cáo Đào tạo Thương mại điện tử 2025 khẳng định nguồn nhân lực được đào tạo tại các cơ sở giáo dục đại học và giáo dục nghề nghiệp giữ vai trò nòng cốt trong việc hiện thực hóa mục tiêu phát triển thương mại điện tử xanh, bền vững và hội nhập quốc tế. 

Trong bối cảnh Luật Thương mại điện tử và Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử quốc gia đã tạo ra khung định hướng rõ ràng, thách thức lớn nhất hiện nay là điều chỉnh chương trình đào tạo, phát triển đội ngũ giảng viên, xây dựng học liệu và tăng cường liên kết giữa nhà trường, hiệp hội và doanh nghiệp. Chỉ khi giải quyết được bài toán nguồn nhân lực một cách căn cơ và dài hạn, thương mại điện tử Việt Nam mới có thể tiếp tục phát triển nhanh nhưng bền vững, đóng góp hiệu quả cho tăng trưởng kinh tế số và quá trình chuyển đổi xanh của đất nước.