Thuế hộ kinh doanh sẽ thay đổi toàn diện, ai hưởng lợi, ai gặp khó khăn?

Một trong những điểm nóng nhất của Dự thảo Luật Quản lý thuế đang được Bộ Tài chính lấy ý kiến chính là đề xuất mang tính đột phá: xóa bỏ thuế khoán, thay thế bằng phương thức tự kê khai, tự nộp dựa trên doanh thu thực tế. Đây không chỉ là một cú hích về cải cách hành chính mà còn hé lộ những chuyển biến lớn sắp diễn ra với hơn 3,6 triệu hộ và cá nhân kinh doanh trên cả nước. Thay đổi này hứa hẹn một cuộc cách mạng trong quản lý thuế, nhưng cũng đặt ra câu hỏi then chốt: Ai sẽ hưởng lợi, và ai sẽ gặp khó khăn trên hành trình này?

Hiện tại, hệ thống thuế khoán bộc lộ nhiều hạn chế, đặc biệt là sự thiếu công bằng. Theo số liệu đến cuối năm 2024, có khoảng 2,2 triệu hộ kinh doanh ổn định đang đóng góp gần 26.000 tỷ đồng cho ngân sách nhà nước. Tuy nhiên, sự chênh lệch giữa hộ nộp thuế theo kê khai và thuế khoán là rất lớn. Trung bình, một hộ kê khai thuế đóng tới 4,6 triệu đồng/tháng – cao gấp 7 lần so với hộ nộp thuế khoán (khoảng 672.000 đồng/tháng).

Thuế hộ kinh doanh sẽ thay đổi toàn diện, ai hưởng lợi, ai gặp khó khăn?. (Ảnh: Minh họa)

Điều đáng nói hơn cả là sự tồn tại của tình trạng “bất công nghiêm trọng” như Bộ Tài chính đã khẳng định: có trên 4.000 hộ có doanh thu trên 10 tỷ đồng/năm nhưng vẫn nộp thuế khoán, tức chỉ khoảng 0,4% doanh thu. Con số này không chỉ gây thất thu ngân sách mà còn tạo ra môi trường cạnh tranh không lành mạnh, khi các doanh nghiệp chính quy phải tuân thủ nghiêm ngặt hơn về thuế và chi phí. Chính vì vậy, ngành thuế đang đặt mục tiêu chuyển tất cả hộ kinh doanh sang hình thức tự khai và nộp thuế theo tỷ lệ phần trăm doanh thu, nhằm tăng thu, minh bạch hóa và giảm thất thoát.

Tuy nhiên, đi kèm với cải cách thuế là hàng loạt quy định mới về hóa đơn điện tử và chế độ kế toán, tạo ra một làn sóng thay đổi mạnh mẽ về công nghệ. Từ năm 2027, các hộ có doanh thu từ 800 triệu đồng/năm trở lên sẽ bắt buộc sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền có kết nối với cơ quan thuế. Một năm sau đó, quy định này sẽ mở rộng cho nhóm có doanh thu từ 200 triệu đến dưới 800 triệu đồng. Đáng chú ý, những hộ có doanh thu từ 1 tỷ đồng trở lên còn phải áp dụng chế độ kế toán đơn giản, tương tự như doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Rõ ràng, các quy định này nhằm chuyên nghiệp hóa quản lý thuế, nhưng sẽ tạo áp lực không nhỏ cho nhóm kinh doanh siêu nhỏ như quán tạp hóa trong hẻm, cà phê vỉa hè hay hàng rong. Nhiều hộ trong số này có trình độ công nghệ hạn chế, thậm chí không biết dùng smartphone. Bộ Tài chính đã nhận diện hàng loạt khó khăn trong giai đoạn chuyển tiếp 2025–2026: hệ thống có thể quá tải, và hàng triệu hộ chưa tiếp cận được hạ tầng công nghệ số sẽ gặp khó khăn trong thao tác kê khai, ghi chép, truyền dữ liệu.

Một trong những vấn đề đáng lo ngại nhất là chi phí tuân thủ. Theo phản ánh từ nhiều hộ kinh doanh, để đáp ứng các yêu cầu mới, họ sẽ phải đầu tư thiết bị, phần mềm, và chi phí đào tạo sử dụng hóa đơn điện tử với số tiền dao động từ vài triệu đến vài chục triệu đồng mỗi năm. Đây là một gánh nặng không nhỏ đối với các hộ kinh doanh vốn đã mỏng về lợi nhuận, đặc biệt là trong bối cảnh kinh tế hiện tại.

Đặc biệt, nhóm yếu thế như hộ kinh doanh do phụ nữ, người già, người dân tộc thiểu số điều hành, hoặc người buôn bán nhỏ lẻ ở vùng sâu vùng xa có nguy cơ bị bỏ lại phía sau. Nếu không có chính sách hỗ trợ tài chính và kỹ thuật phù hợp, cải cách này có thể khiến một bộ phận hộ phải ngừng kinh doanh hoặc quay trở lại hoạt động phi chính thức. Điều này không chỉ đi ngược lại mục tiêu minh bạch hóa mà còn làm mất đi tính chính danh mà ngành thuế đang muốn xây dựng.

Mặt tích cực, nếu được thực hiện bài bản, đề xuất mới sẽ tạo nền tảng vững chắc để nâng cấp hộ kinh doanh thành doanh nghiệp thực thụ. Việc kê khai theo doanh thu thực tế và bắt buộc sử dụng hóa đơn điện tử, chế độ kế toán đơn giản sẽ giúp họ xây dựng văn hóa tuân thủ thuế ngay từ cấp độ nhỏ nhất trong nền kinh tế. Nhờ đó, các hộ kinh doanh sẽ tiếp cận tín dụng dễ dàng hơn, có cơ sở hợp tác với các đối tác lớn, và quản trị tài chính rõ ràng hơn. Đây là bước đi quan trọng trong việc hiện đại hóa toàn diện hệ thống thu ngân sách quốc gia.

Ngoài ra, những hộ kinh doanh có doanh thu lớn sẽ phải đóng thuế tương xứng với thu nhập, từ đó đảm bảo công bằng với các doanh nghiệp vốn đang chịu chi phí tuân thủ và thuế suất cao hơn. Điều này tạo ra một môi trường kinh doanh lành mạnh, không để hộ khoán trở thành “vùng xám” tạo cạnh tranh không công bằng với các doanh nghiệp chính quy.

Thành công của cải cách này phụ thuộc lớn vào việc chính sách đi kèm phải đủ độ mềm dẻo và linh hoạt. Ngành thuế và các cơ quan liên quan cần có gói hỗ trợ toàn diện: đào tạo miễn phí về công nghệ, trợ giá thiết bị máy tính tiền, tạo hệ sinh thái phần mềm đơn giản, dễ dùng, thậm chí xem xét hỗ trợ chi phí vận hành cho nhóm hộ yếu thế trong giai đoạn đầu. Bên cạnh đó, chính quyền địa phương cần đóng vai trò cầu nối, hướng dẫn tận nơi và đồng hành cùng người dân trong suốt quá trình chuyển đổi.

Cuộc chuyển đổi từ thuế khoán sang thuế kê khai với hộ kinh doanh là một bước đi mang tính cách mạng trong quản lý thuế tại Việt Nam. Dù lộ trình phía trước còn nhiều chông gai và đòi hỏi sự nỗ lực rất lớn từ mọi phía, nhưng nếu triển khai hiệu quả, chính sách này có thể mở ra một thời kỳ phát triển bền vững hơn, minh bạch hơn cho hàng triệu hộ kinh doanh – những “tế bào sống” quan trọng của nền kinh tế Việt Nam.