‘AI phải chạm vào đời sống chứ không chỉ là màn trình diễn công nghệ’

Lê Hoàng Quân – người vừa giành Top 1 thế giới thử thách AI tại cuộc thi Olympic Khoa học Quốc tế NEO 2025 (Mỹ) – có đôi mắt sáng và nụ cười hiền. Không nói về ánh hào quang với vòng nguyệt quế, Quân mở đầu câu chuyện với suy nghĩ khá trưởng thành, chín chắn: “Điều khiến em vui nhất là mình đã học được cách tự học tốt hơn, biết đặt mục tiêu mới, không để mình ngủ quên trên chiến thắng”.

Trong căn phòng khách đầy ánh sáng, chiếc đàn piano được đặt ở vị trí bắt mắt nhất, là nơi Quân có thể chơi những bản nhạc du dương, như một cách thư giãn sau những giờ tập trung cho đam mê AI. Ở góc phòng, có một quả bóng, một quả tạ nhỏ, và bộ vợt cầu lông để em có thể vận động tham gia môn thể thao cùng các bạn. Quân hiểu, để học tập tốt, cần có một sức khoẻ tốt: “Em rất thích chơi cầu lông và hâm mộ nhất là tay vợt người Malaysia Lee Chong Wei. Anh ấy cũng là người Đông Nam Á nhưng đã đạt đẳng cấp số 1 thế giới”.

Điều khiến chúng tôi quan tâm hơn cả là một dự án rất nhân văn của Quân: Ứng dụng AI hỗ trợ người khiếm thính giao tiếp trong bối cảnh số. Ý tưởng nảy mầm từ sự day dứt khi em chứng kiến sự khó khăn của những người không nghe được: Họ biết ngôn ngữ ký hiệu, nhưng người đối diện thì không. Vì vậy, “em muốn tạo ra một ‘cầu nối’ để hai phía hiểu nhau, để ai cũng có thể nói chuyện như bình thường”. Dự án hiện đã hoàn thiện khoảng 80–90%, chỉ còn vài lỗi kỹ thuật, song đã đủ để Quân và bố – anh Lê Hoàng Tú – tin rằng “học để ứng dụng” là con đường họ đã chọn đúng.

– Gần 2 tháng kể từ khi giành Top 1 thế giới AI, cuộc sống của em đổi khác thế nào? Điều gì khiến em bất ngờ nhất?

– Lê Hoàng Quân: Điều thay đổi rõ nhất là tính tự giác. Em học cách tự đặt mục tiêu, tự lên lịch, tự kiểm tra tiến độ. Em cũng dành thời gian cho thể thao và hoạt động ngoại khóa để cải thiện sức khỏe. Và em muốn nói lời cảm ơn ông bà, ba mẹ, thầy cô, bạn bè – những người đã ủng hộ em trước, trong và sau cuộc thi.

Bất ngờ nhất là có nhiều người biết tới em, các cô chú báo chí cũng liên hệ với em nhiều hơn, bạn bè cũng vẫn động viên và ở bên em. Với em chiến thắng không phải là mục tiêu, càng không phải là hào quang gì đó như mọi người ca ngợi. Em coi chiến thắng là điểm xuất phát mới. Sau mỗi chiến thắng em cảm thấy mình trưởng thành hơn, đủ tự tin để đặt ra cho mình những mục tiêu lớn hơn.

– Nhiều người nói “giành huy chương đã khó, giữ tinh thần cầu tiến còn khó hơn”. Em làm thế nào để không ngủ quên trên chiến thắng?

– Lê Hoàng Quân: Em luôn tự nhủ, mục tiêu thì không bao giờ hết. Mỗi cuộc thi, mỗi dự án em tham gia giống như một vạch mốc nhỏ trên đường chạy dài. Khi vừa đạt một kết quả tốt, em không cho phép mình nghĩ rằng “thế là đủ”, bởi nếu không tiếp tục tiến lên, rất nhanh thôi, em sẽ bị bỏ lại phía sau. Sau mỗi chiến thắng, em thường tự hỏi: “Vậy bước tiếp theo của mình là gì? Mình có thể làm gì mới hơn, khó hơn để thử thách bản thân?”. Ngược lại, với thất bại, em cũng không coi đó là kết thúc, mà là cơ hội để nhìn lại xem mình thiếu gì, cần bồi đắp ở đâu.

Có lúc mục tiêu của em là học thêm một kỹ năng lập trình mới, có khi là thử sức ở một kỳ thi quốc tế khác, hoặc đơn giản hơn là hoàn thiện một ứng dụng em đang ấp ủ. Việc đặt mục tiêu liên tục giúp em có động lực, giữ tinh thần cầu tiến, không để mình cuốn theo ánh hào quang nhất thời. Em nghĩ, hành trình học tập và nghiên cứu cũng giống thể thao: Chạy hết một chặng chưa phải là về đích, mà là chuẩn bị cho chặng tiếp theo.

– Em đến với lập trình và AI như thế nào?

– Lê Hoàng Quân: Khoảng lớp 3–4, em tự mày mò làm một trò chơi nhỏ. Em học qua YouTube, tìm tài liệu bằng Google, thấy vui vì “mình làm ra thứ hoạt động được”. Đến khi lên lớp 6–7, em biết đến AI và nhận ra đây là nền tảng có thể giải quyết nhiều việc: Từ tìm thông tin nhanh, tạo hình ảnh, đến hỗ trợ học tập. Khi đã có nền tảng lập trình, chuyển sang AI giúp em “mở” thêm nhiều khả năng.

– Anh Lê Hoàng Tú: Chúng tôi phát hiện con ham mê và có năng khiếu khá tình cờ. Ban đầu, vợ chồng tôi chỉ cho con thử, nhưng thấy con kiên trì và tiến bộ, gia đình quyết định đầu tư đúng hướng. Quan điểm của chúng tôi là học để ứng dụng, không chạy theo bằng khen, thành tích.

– Trước cuộc thi Olympic Khoa học Quốc tế NEO 2025 vừa qua, em đã tham gia những sân chơi nào?

– Lê Hoàng Quân: Em tham gia rất nhiều cuộc thi từ cấp tiểu học liên quan tới các môn Toán, Tin học, Robotics, và các cuộc thi này em đều đi tới đích cuối cùng với nhiều huy chương. Hè năm lớp 4, em giành giải Quán quân Lập trình Hackathon và bắt đầu con đường săn nhiều giải ấn tượng qua từng năm học tới nay. Ví dụ năm lớp 6, em ấn tượng nhất với một giải robot hàng đầu thế giới Vex IQ – nơi đội em vào chung kết tại Mỹ và Top 10 thế giới. Ở đấu trường châu Á mở rộng, đội em đoạt Á quân ở Tokyo- Nhật Bản. Với NEO Science Olympiad vừa qua, em thi nội dung AI Prompt – mình nhận ảnh mẫu, viết lời nhắc (prompt) để AI tái tạo ảnh giống nhất có thể. Đó là một bài thi vừa kỹ thuật, vừa sáng tạo.

– Trong chuyến đi thi ở Mỹ, gia đình có kỷ niệm nào đáng nhớ?

– Anh Lê Hoàng Tú: Nhiều lắm! Ở môi trường mới, việc đầu tiên là chăm sóc sức khỏe và tâm lý cho con, từ chuyện ăn uống, bổ sung vitamin, ngủ nghỉ, giữ tinh thần thoải mái. Kết quả tốt là niềm tự hào, nhưng điều quý nhất là trải nghiệm giao lưu. Hai bố con đã mang quà Việt Nam, những chiếc vòng thổ cẩm, đồ thủ công mỹ nghệ tặng bạn bè quốc tế để quảng bá hình ảnh đất nước. Chính những lần trò chuyện, kết bạn ấy giúp con giảm stress, hiểu rằng bạn bè khắp nơi cũng chỉ là… những học sinh giống mình, cùng đam mê và kỳ vọng.

– Khi áp lực đè nặng, em thường làm gì?

– Lê Hoàng Quân: Em nói chuyện với ba. Em từng rất nhút nhát. Ba lắng nghe, thấu hiểu và giúp em thay đổi góc nhìn, kiểm soát được những gì trong tầm tay, chuẩn bị thật kỹ lưỡng trước mỗi cuộc thi, còn kết quả hãy để sau. Và em luôn nhớ lời ông nội: “Bình tĩnh là thắng lợi một nửa”. Trước mỗi kỳ thi, em hít thở, sắp xếp lại suy nghĩ, đi vào phòng thi với tâm thế “làm hết sức”.

– Anh Lê Hoàng Tú: Tôi hay nhắc con: “Hãy là chính mình, làm hết khả năng. Kết quả tốt thì mừng; chưa tốt cũng đừng buồn, miễn là mình đã nỗ lực”. Bản lĩnh, sự bình tĩnh không tự nhiên mà có, nó đến từ chuẩn bị và trải nghiệm. Chúng tôi nói chuyện với con theo cách đi vào bản chất, lấy ví dụ thực tế để con hiểu sâu và tự tin hơn.

– Em có thể chia sẻ thêm về dự án AI cho người khiếm thính không?

– Lê Hoàng Quân: Em bắt đầu dự án từ lớp 6. Quan sát quanh mình, em thấy rất nhiều người khiếm thính gặp khó khi giao tiếp. Họ biết ngôn ngữ ký hiệu, nhưng người đối diện thì không. Em muốn tạo một ứng dụng có thể: Nhận diện cử chỉ/động tác tay của người dùng khiếm thính và chuyển thành văn bản/giọng nói. Ngược lại, chuyển lời nói của người bình thường thành văn bản/ký hiệu đơn giản để người khiếm thính đọc được. Mục tiêu của em là tăng sự tự tin cho họ khi trò chuyện với tất cả mọi người, không bị giới hạn trong cộng đồng biết ký hiệu.

– Tiến độ của dự án hiện nay thế nào, bao giờ thì hoàn thiện?

– Lê Hoàng Quân: Em đã hoàn thiện khoảng 80–90%, còn một số lỗi cần xử lý, đặc biệt ở độ chính xác vài cử chỉ khó và trường hợp ánh sáng/khung hình phức tạp. Em đang tiếp tục cải thiện thuật toán, và mong được cộng tác với trường lớp, tổ chức xã hội hay doanh nghiệp có cùng mối quan tâm để đưa ứng dụng vào thực tế.

– Anh Lê Hoàng Tú: Về mặt kỹ thuật, mức độ hỗ trợ có nhiều “nấc”. Ở mức cơ bản, ứng dụng đã khá ổn; nhưng hai bố con đều muốn đi xa hơn, mượt mà hơn, tự nhiên hơn, gần với “đối thoại thật”. Càng đặt mục tiêu cao, thách thức càng nhiều. Thời gian là rào cản khi con còn lịch học, đội tuyển, vì vậy, chúng tôi luôn trân trọng những lời đề nghị tử tế, sẵn sàng hợp tác nếu có đơn vị thiện chí, tôn trọng nhịp phát triển phù hợp với lứa tuổi của con và mục tiêu nhân văn của dự án.

– Vì sao em chọn người khiếm thính mà không phải một nhóm đối tượng khác?

– Lê Hoàng Quân: Vì giao tiếp là nhu cầu cơ bản. Khi thấy người khiếm thính bị cô lập trong những cuộc trò chuyện rất đời thường, em nghĩ: “Nếu công nghệ có thể làm cầu nối thì tại sao không?” Em muốn AI chạm vào đời sống, không chỉ là màn trình diễn công nghệ.

– Với những bạn muốn học AI, em khuyên gì?

– Lê Hoàng Quân: Theo em thì khi bắt đầu bất cứ một lĩnh vực gì ta cũng cần ba bước: Hứng thú/tò mò/kiên trì – thích thì mới đi đường dài được; Tự học – dùng Google, YouTube để tra cứu, xem video hướng dẫn miễn phí, hỏi AI để giải thích từng bước, nhưng không ỷ lại, vẫn kiểm chứng bằng tài liệu truyền thống; Rèn tư duy và kiên trì – không có con đường tắt, em tạo những bài tập nhỏ, hoàn thành từng “mốc” để giữ động lực.

– AI có thể “làm hộ” rất nhiều thứ. Vì sao em nhấn mạnh không ỷ lại?

– Lê Hoàng Quân: Vì AI học từ dữ liệu con người cung cấp. Nó mạnh, nhưng không hiểu mục tiêu sống của mình. Nếu chỉ chờ AI làm thay, mình sẽ không trưởng thành. Em coi AI như bạn đồng hành, hỏi để hiểu sâu, để tiết kiệm thời gian và cuối cùng tự mình làm.

– Em nói em thích cầu lông. Em có thử dùng AI để giúp mình chơi tốt hơn?

– Lê Hoàng Quân: Có ạ. Em đã ứng dụng AI giúp cải thiện khả năng chơi cầu lông. Em cho AI biết điểm mạnh, điểm yếu, chiều cao cân nặng, tay thuận, thời lượng tập… của mình, để AI gợi ý giáo án phù hợp. Cách đặt câu hỏi càng cụ thể, câu trả lời càng hữu ích. Nhờ đó, em tập đúng trọng tâm hơn, đỡ lan man.

– Anh Lê Hoàng Tú: Dùng AI cũng giống trò chuyện với một người bạn. Muốn người ta hiểu mình, phải giới thiệu rõ mình là ai, cần gì. Câu hỏi hời hợt sẽ nhận câu trả lời hời hợt. Đây là kỹ năng sử dụng AI mà người lớn cũng nên học.

– Trong tương lai gần, em muốn là một nhà phát triển công nghệ, người truyền cảm hứng hay người dẫn dắt cộng đồng trẻ yêu AI?

– Lê Hoàng Quân: Em muốn tiên phong và chia sẻ, nghĩ ra sáng kiến hữu ích, đồng thời dẫn dắt cộng đồng trẻ tiếp cận AI một cách đúng đắn, dùng công nghệ để giải quyết vấn đề thực tế.

– Có người lo AI sẽ “làm hết phần con người”, có người tin AI chỉ là trợ lý. Em nghiêng về bên nào?

– Lê Hoàng Quân: Em nghĩ AI là một trợ lý rất tốt của con người. Trí tuệ của AI là do con người đào tạo. AI nhanh và mạnh, nhưng giá trị – mục tiêu – đạo đức vẫn do con người quyết định. Em mong mối quan hệ giữa con người và AI là sự hợp tác, con người đặt bài toán, còn AI hỗ trợ giải, tuy nhiên con người vẫn là người nắm được cách giải và áp dụng nó vào những bài tập khác trong cuộc sống.

– Nhiều phụ huynh khó nhận diện thế mạnh của con, anh có lời khuyên nào cho các bậc làm cha, làm mẹ?

– Anh Lê Hoàng Tú: Con cái là tác phẩm quý nhất, đẹp nhất của cha mẹ. Hãy đồng hành, lắng nghe, tìm tiếng nói chung, để con sẵn lòng chia sẻ thật. Sở thích của trẻ đa dạng, nên phụ huynh cần định hướng, ủng hộ cái đúng, uốn nắn cái chưa phù hợp, không buông lỏng, cũng không áp đặt. Đặc biệt, với AI, hãy dạy con đặt câu hỏi tốt, định vị bản thân khi nhờ AI hỗ trợ.

– Gia đình từng nhắc đến việc thăm một tập đoàn công nghệ lớn, gặp chuyên gia người Việt tại Mỹ?

– Anh Lê Hoàng Tú: Đúng vậy, chúng tôi từng đến trụ sở Google trò chuyện với một chuyên gia người Việt phụ trách AI cho Google và Google Maps tích hợp Ai là sản phẩm do bạn ấy trực tiếp phụ trách. Điều tôi rút ra là “người tạo ra AI” và “người sử dụng AI” là hai vai trò khác nhau. Dù ở vai nào, hiểu bản chất vấn đề vẫn là gốc.

– Ngoài Toán và AI, Quân còn đam mê gì?

– Lê Hoàng Quân: Ngoài những giờ ngồi bên máy tính, em rất thích thiết kế đồ họa. Em thường tự tay làm logo cho đội, thiết kế hình ảnh cho bạn bè khi có các buổi thi đấu hay hoạt động ngoại khóa. Em thấy việc kết hợp màu sắc, đường nét cũng giống như lập trình: Phải có logic, nhưng cũng cần sáng tạo để tạo nên một sản phẩm có hồn.

Em học piano, và từng thử dùng AI để sáng tác nhạc, từ những giai điệu piano đơn giản đến guitar hay thậm chí là ca khúc có lời. Với em, đó là cách để khám phá sự giao thoa giữa nghệ thuật và công nghệ.

Ở nhà, niềm vui lớn nhất của em mỗi ngày là hai chú chó poodle tinh nghịch. Em đã huấn luyện chúng những lệnh cơ bản như “bắt tay, ngồi, đứng lên”… Và mỗi khi đi học về, bao giờ chúng cũng chạy ra đầu tiên, quấn quýt, khiến em cảm thấy ấm áp và được chào đón.

– Chúng tôi được biết Quân từng sinh non. Giai đoạn ấy chắc hẳn rất khó khăn. Gia đình đã vượt qua như thế nào?

– Anh Lê Hoàng Tú: Con sinh ở tháng thứ 6, phải nằm lồng kính rất lâu. Áp lực dồn lên mọi thứ: Sức khỏe, tâm lý, tài chính. Nhưng chúng tôi chọn nghĩ tích cực: “Con đến với mình sớm hơn dự định”. Vợ tôi gần như theo con suốt. May mắn là đến khi con hơn ba tuổi, mọi thứ ổn dần. Nhìn thể chất của con lúc này, nếu không nói, có lẽ chẳng ai nghĩ con từng sinh non. Câu chuyện ấy khiến cả nhà trân trọng từng bước trưởng thành của con.

– Sau chiến thắng, có trường hay đơn vị nào mời em tham gia dự án chưa?

– Lê Hoàng Quân: Hiện tại thì em chưa có hợp tác chính thức với đơn vị nào, tuy nhiên chiến thắng này giúp nhiều người biết đến hơn. Em thấy vui vì công sức được ghi nhận.

– Anh Lê Hoàng Tú: Có những lời mời trao đổi từ sớm, kể cả phía các trường lớn ở nước ngoài; nhưng tôi cho rằng con còn nhỏ, kỹ năng sống thời gian này với con quan trọng hơn. Chúng tôi ưu tiên nhịp phát triển tự nhiên và sự cân bằng. Trước mắt, xin bật mí là hai bố con cũng đang có một dự án nho nhỏ, đó là xây chatbot cho website công ty bố, cũng theo tinh thần “học để ứng dụng”.

– Nếu được truyền một thông điệp ngắn gọn để các bạn cùng lứa hiểu vì sao nên học AI, Quân sẽ nói gì?

– Lê Hoàng Quân: Với em, AI giống như một người bạn đồng hành – lúc nào cũng sẵn sàng lắng nghe và giải thích khi em gặp khó khăn. Có những bài toán khó, em nhờ AI phân tích từng bước để hiểu bản chất, nhưng phần giải quyết cuối cùng vẫn là tự em làm. Nhờ vậy, em vừa tiết kiệm thời gian, vừa hiểu sâu hơn thay vì học vẹt. Em coi AI là công cụ giúp mình tiến nhanh hơn, nhưng không thay thế nỗ lực cá nhân. Quan trọng nhất là sau cùng, em vẫn phải tự đứng trên đôi chân của mình.