Trong kỷ nguyên mà Trí tuệ nhân tạo (AI) được gọi vui là “thánh” – với khả năng trả lời, phân tích, dự báo và thậm chí sáng tạo – khiến con người ngày càng phụ thuộc nhiều hơn vào công nghệ để tìm kiếm tri thức, giải quyết công việc, hay đơn giản chỉ để có một lời khuyên trong cuộc sống thường ngày. Thế nhưng, ở một thái cực khác, trà đạo, một nghệ thuật uống trà đầy triết lý nhân sinh vẫn được người Nhật giữ gìn qua hằng trăm năm mà không hề bị mai một bởi công nghệ. Trà đạo không chỉ để thưởng thức hương vị của trà, mà để tu tâm, dưỡng tính và tìm về sự tĩnh lặng trong tâm hồn.
Sự gặp gỡ tưởng chừng đối lập này – một bên là AI với tốc độ xử lý dữ liệu khổng lồ, một bên là trà đạo với nhịp điệu chậm rãi, trầm mặc – lại hé mở nhiều góc nhìn thú vị về cách con người có thể cân bằng giữa hiện đại và truyền thống, giữa công nghệ và văn hóa sống.
Khách thưởng trà đang trải nghiệm nghi lễ cổ truyền vừa thưởng thức nghệ thuật số được chiếu dựng sống động trong khung cảnh phòng trà và vườn Nhật – Ảnh: Miekomatsumaru
“Thánh AI”: Công cụ toàn năng hay chiếc gương phản chiếu con người?
Trong vài năm qua, AI bùng nổ và đi vào đời sống hằng ngày của con người trên toàn thế giới, trong đó Việt Nam và Nhật Bản cũng không ngoại lệ. Từ ChatGPT, Gemini cho đến các mô hình hình ảnh như MidJourney, công nghệ này được kỳ vọng làm thay đổi căn bản cách con người học tập, làm việc và sáng tạo. Ở Việt Nam, có người còn ví von AI như “thánh nhân” thời hiện đại: hỏi gì cũng có câu trả lời, tra cứu gì cũng có, thậm chí có thể phân tích dữ liệu trong chớp mắt thay vì phải mất hằng tháng trời như chúng ta từng làm như trước kia.
Tuy nhiên, AI không phải phép màu toàn năng. Nó chỉ là công cụ được huấn luyện trên dữ liệu có sẵn. Khi con người kỳ vọng và dựa vào nó quá nhiều, họ có nguy cơ đánh mất tư duy phản biện, mất đi sự sáng tạo và đặc biệt là tính nguyên bản trong suy nghĩ. Đó chính là điều các nhà giáo dục, tâm lý, chuyên gia công nghệ luôn nhắc nhở: AI có thể đưa ra câu trả lời, nhưng chỉ con người mới biết câu hỏi nào thực sự đáng hỏi.
Ở Nhật Bản, đất nước vốn nổi tiếng với sự thăng bằng giữa truyền thống và hiện đại, bài học này càng rõ ràng hơn. Một mặt, quốc gia này là một trong những trung tâm công nghệ hàng đầu thế giới, đi đầu trong sáng tạo robot và trí tuệ nhân tạo, nhưng mặt khác, người Nhật vẫn duy trì những giá trị văn hóa như trà đạo, Ikebana (cắm hoa), hay thiền định – những phương pháp thực hành nuôi dưỡng tinh thần, thanh lọc tâm hồn mà công nghệ không thể thay thế.
Mỗi buổi trà là một không gian tạm gác mọi phân biệt giai tầng, ai cũng bình đẳng trước chén trà.
Trà đạo: Nghi lễ của sự tĩnh lặng và triết lý sống “tỉnh thức”
Sado – nghệ thuật trà đạo – từ lâu được xem như tinh hoa văn hóa của người Nhật, hình thành từ thế kỷ 15, gắn với triết lý Thiền tông. Trong mỗi nghi thức dâng trà, con người được thanh lọc tinh thần, thực hành sự tĩnh tại như một dạng thiền. Trải qua hàng trăm năm, Sado không chỉ là nghệ thuật thưởng trà, mà còn định hình cả những truyền thống nghệ thuật khác như Ikebana (cắm hoa) hay Shodo (thư pháp). Uống một chén trà chính là mở ra một cánh cửa bước vào chiều sâu văn hóa Nhật Bản.
Trong văn hóa người Nhật, trà đạo chính là nghi lễ kết hợp nghệ thuật, triết học và tâm linh. Mỗi cử chỉ trong buổi trà – từ cách rót nước, xoay chén, lau muỗng cho đến cách ngồi – đều mang ý nghĩa sâu sắc, hướng đến sự tôn trọng, tinh tế và sự tĩnh lặng.
Bốn nguyên tắc cốt lõi trong trà đạo của người Nhật là:
Hòa (Wa) là sự hòa hợp giữa con người với thiên nhiên. Mỗi buổi trà là một không gian tạm gác mọi phân biệt giai tầng, ai cũng bình đẳng trước chén trà.
Kính (Kei) là tôn trọng người khác và sự vật xung quanh. Người ta học cách cúi đầu, nâng niu từng động tác, nhắc nhở bản thân khiêm nhường trong cuộc sống.
Thanh (Sei) là giữ sự thanh tịnh trong tâm hồn và không gian. Trước khi vào phòng trà, khách được rửa tay, súc miệng – một nghi thức nhắc nhở việc gột bỏ bụi bặm, lo âu ngoài đời để giữ cho tâm trí trong sáng.
Tịch (Jaku) là cảnh giới của sự tĩnh lặng, an nhiên. Đây chính là cái “thiền” của trà đạo: tìm được sự bình yên trong khoảnh khắc hiện tại, dù ngoài kia cuộc sống vẫn bộn bề.
Một buổi trà đạo có thể kéo dài nhiều giờ, nhưng điều con người nhận lại không phải chỉ là vị đắng nhẹ của trà xanh, mà là sự thảnh thơi, tĩnh tâm sau những ồn ào của cuộc sống đời sống.
Với người Nhật, trà đạo chính là nghi lễ kết hợp nghệ thuật, triết học và tâm linh – Ảnh: VietjetAir
AI và trà đạo: Hai cực đối lập bổ sung cho nhau
Trong buổi bình minh của thế kỷ 21, một hơi thở mới của công nghệ thổi hồn vào nghi lễ trà đạo cổ xưa ấy.
Thoạt nhìn, AI và trà đạo dường như là hai thái cực hoàn toàn đối lập: AI đại diện cho tốc độ, dữ liệu và sự tiện lợi tối đa còn trà đạo lại tượng trưng cho sự chậm rãi, tĩnh tại và chiều sâu tinh thần. Tuy nhiên, khi đặt cạnh nhau, chúng lại gợi mở một triết lý cân bằng đầy ý nghĩa, cho thấy hai yếu tố này có thể bổ sung cho nhau một cách hoàn hảo: AI, với tốc độ nhanh, có thể giúp con người tiết kiệm thời gian, còn trà đạo nhắc chúng ta dừng lại để tận hưởng khoảnh khắc; AI xử lý tri thức theo logic, còn trà đạo khơi dậy cảm xúc và tâm hồn.
AI tạo nên thế giới ảo, còn trà đạo đưa con người về gần thiên nhiên và bản thân.
Nhiều học giả về văn hóa Nhật Bản cho rằng, chính vì xã hội ngày càng chạy nhanh theo công nghệ thì những giá trị như trà đạo, hay văn hóa cà phê phin như của Việt Nam càng trở nên cần thiết. Nó giống như một “cái phanh” giúp con người không bị cuốn trôi, nhắc họ nhớ rằng công nghệ có thể mạnh mẽ, nhưng tâm hồn và sự bình an mới là thứ đáng giá của cuộc sống con người.
Hãy thử tưởng tượng một buổi trà đạo thời hiện đại, bên cạnh các nghệ nhân mặc kimono pha trà, có một chiếc robot AI đảm nhiệm vai trò “trợ lý” ghi chép, phiên dịch cho du khách quốc tế, hay thậm chí phân tích nhịp tim người tham dự để gợi ý loại trà phù hợp.
Nghe qua có vẻ phi lý, nhưng thực tế Nhật Bản đã có những thử nghiệm như vậy. Một số nhà hàng ở Tokyo ứng dụng AI để điều chỉnh ánh sáng và nhạc nền theo tâm trạng thực khách. Một số nghệ sĩ trẻ còn kết hợp AI tạo hình ảnh 3D với nghi thức trà đạo để giới thiệu cho thế hệ Gen Z, giúp truyền thống này không chỉ được bảo tồn mà còn lan tỏa rộng hơn.
Ảnh: Miekomatsumaru
“
Ở góc độ văn hóa lối sống, “thánh AI” và trà đạo gợi nhắc về sự cân bằng rằng hãy tận dụng công nghệ để giải phóng năng lượng cho những việc lớn hơn, nhưng cũng cần dành thời gian để kết nối với bản thân, thiên nhiên và con người.
Tại Odaiba, một hòn đảo nhân tạo nổi tiếng ở Tokyo, có một “phòng trà chưa từng có” mang tên EN Tea House, đặt trung tâm triển lãm TeamLab Borderless Odaiba.
Nhìn bề ngoài, EN Tea House chẳng khác gì một quán trà Nhật truyền thống. Nhưng chỉ cần bước vào, ta lập tức bị cuốn vào bầu không khí đầy “thiền” mà cũng đầy… kỹ thuật số. Khi bạn nâng tách trà xanh được hái từ vùng Kyushu, điều kỳ diệu bắt đầu: một bông hoa ảo vàng rực nở ra ngay trong cốc, rồi cánh hoa tím, hồng tiếp nối bung nở, để một chú bướm ảo khẽ đậu xuống. Và rồi, tất cả tan biến, vòng đời hoa tua lại, bắt đầu một chu kỳ mới.
Những mô tả này không chỉ cho chúng ta thấy, trà đạo bây giờ không chỉ là thưởng trà, mà là một màn trình diễn sống động của nghệ thuật số, nơi công nghệ biến khoảnh khắc thưởng trà thành một trải nghiệm thiền đa giác quan.
Đứng sau kỳ quan này là TeamLab – tập thể nghệ thuật gồm những nghệ sĩ, kỹ sư, nhà toán học, nhà làm phim hoạt hình 3D. Họ nổi tiếng với cách kết hợp liền mạch giữa nghệ thuật, công nghệ, thiên nhiên và khoa học.
Đứng sau kỳ quan này là TeamLab – tập thể nghệ thuật gồm những nghệ sĩ, kỹ sư, nhà toán học, nhà làm phim hoạt hình 3D.
Đây là một ví dụ để thấy rằng, AI không chỉ là công cụ lạnh lẽo mà là chiếc cầu nối, đưa con người vào thế giới nghệ thuật nhưng vẫn không làm mất đi tính nguyên bản của trà đạo, mà ngược lại, làm nổi bật triết lý “dùng công nghệ để phục vụ con người, chứ không thay thế con người”.
Văn hóa sống trong kỷ nguyên AI
Ngày nay, người ta có thể dễ dàng hỏi “thánh AI” mọi điều – từ công thức nấu ăn, mẹo làm đẹp, đến kế hoạch du lịch. Nhưng sự thật là, nếu chỉ dựa vào câu trả lời sẵn có, con người chúng ta sẽ dần mất đi khả năng quan sát và cảm thụ.
Ngồi uống một chén trà đạo, ta nhận ra điều ngược lại: câu trả lời không quan trọng bằng sự trải nghiệm của một quá trình “sống chậm”, từ việc đun nước, chờ nước sôi, đến khi rót trà, cảm nhận hương trà lan tỏa. Đây là những khoảng lặng có chiều sâu mà nhiều người trong chúng ta đang tìm kiếm.
Ở góc độ văn hóa lối sống, “thánh AI” và trà đạo gợi nhắc về sự cân bằng rằng hãy tận dụng công nghệ để giải phóng năng lượng cho những việc lớn hơn, nhưng cũng cần dành thời gian để kết nối với bản thân, thiên nhiên và con người.
Công nghệ mang đến màu sắc cho không gian thưởng thức trà đạo – Ảnh: Internet
Cuối cùng, có thể thấy rằng, dù AI là sản phẩm công nghệ có thể đưa ra vô vàn đáp án, hỗ trợ cho con người, nhưng trà đạo chính là một triết lý sống, hướng con người đến một sự tĩnh lặng để họ có thể chiêm nghiệm về ý nghĩa của cuộc sống.
Trong một thế giới ngày càng được vận hành bằng dữ liệu và thuật toán, có lẽ thưởng thức một chén trà xanh kiểu Nhật chính là liều thuốc tinh thần để con người tìm về với chính mình và để chúng ta thấy rằng: công nghệ dù có thể thay đổi mọi thứ, nhưng chỉ khi con người biết dừng lại, chiêm nghiệm và vận dụng công nghệ vào cuộc sống đúng nơi đúng chỗ, thì trí tuệ – dù nhân tạo hay tự nhiên – mới thực sự trở nên có ý nghĩa.
