Các nền tảng công nghệ như Facebook, Google sử dụng thông tin của báo chí và không trả phí. Giờ đây ChatGPT, Gemini và các công cụ AI khác lại dùng dữ liệu báo chí huấn luyện mô hình. Một số tờ báo lớn và một số nước đã lên tiếng. Ông đánh giá tình hình này như thế nào?
Từ kinh nghiệm quốc tế, các cơ quan báo chí trên thế giới đã đấu tranh để đạt được những thỏa thuận tập thể với các nền tảng như Facebook và Google, yêu cầu họ trả tiền cho việc sử dụng nội dung báo chí. Vài năm trước, khi vấn đề này trở nên nổi cộm, một số quốc gia như Australia và Canada đã thành công buộc các tập đoàn công nghệ chi trả một khoản tiền đáng kể.
Tuy nhiên, với sự trỗi dậy của các công cụ AI như ChatGPT, các cơ quan báo chí đã áp dụng hai cách tiếp cận chính. Một nhóm lựa chọn chặn các nền tảng công nghệ, không cho phép sử dụng nội dung của mình để huấn luyện dữ liệu AI, quan điểm nếu muốn sử dụng thì phải trả phí. Đây là một cách làm hoàn toàn hợp lý, bởi nội dung báo chí là kết quả của công sức lao động và chi phí sản xuất, không thể để bị khai thác miễn phí.
Nhóm còn lại chọn cách ký thỏa thuận với các công ty công nghệ, cho phép sử dụng nội dung của mình nhưng đổi lại nhận được các lợi ích khác, không nhất thiết là tài chính trực tiếp. Quan điểm này cũng có cơ sở, bởi khi cung cấp dữ liệu chính thống từ các nguồn báo chí uy tín, các mô hình AI sẽ được huấn luyện để tạo ra thông tin chính xác hơn, thay vì dựa vào các nguồn dữ liệu không đáng tin cậy từ những nơi khác.
Cả hai cách tiếp cận đều có lý lẽ riêng, hiện nay trên thế giới, các cơ quan báo chí gần như chia đều giữa hai hướng đi này, không có bên nào chiếm ưu thế tuyệt đối. Thậm chí, một số trang báo chí quốc tế còn cập nhật danh sách các tờ báo tham gia từng cách tiếp cận để theo dõi xu hướng này.
Với Việt Nam, chúng ta cần làm gì, thưa ông?
Thế giới đã hành động. Nhưng cũng cần nhấn mạnh rằng các tập đoàn công nghệ lớn như Google, Facebook hay OpenAI hiện chỉ thương lượng với những cơ quan báo chí lớn có tầm ảnh hưởng toàn cầu. Ở Việt Nam, cũng như nhiều quốc gia khác, các tờ báo nhỏ hơn hoặc ở cấp địa phương không phải là đối tượng đủ sức để đàm phán trực tiếp với những gã khổng lồ này.
Ở Australia và Canada, ngay cả khi các tập đoàn công nghệ đồng ý trả tiền, chỉ những cơ quan báo chí lớn với lượng truy cập (traffic) đủ cao mới được hưởng lợi, các tờ báo địa phương thường bị bỏ qua do không đáp ứng được các tiêu chí về quy mô. Do đó, kỳ vọng các cơ quan báo chí Việt Nam có thể thương lượng trực tiếp với các tập đoàn này để nhận được khoản thanh toán lớn là không thực tế, bởi chúng ta chưa có đủ sức mạnh để tạo áp lực trong các cuộc đàm phán.
Vậy chúng ta sẽ không làm gì cả?
Tất nhiên, các cơ quan báo chí vẫn cần có giải pháp bảo vệ lợi ích của mình. Như tôi đã nói, nội dung báo chí là sản phẩm của công sức lao động và chi phí sản xuất của cả tập thể lẫn cá nhân, không thể để các công ty công nghệ tự do khai thác mà không có sự đền bù hoặc ghi nhận.
Giải pháp tối thiểu là yêu cầu các nền tảng này trích dẫn nguồn rõ ràng, ghi nhận công sức của báo chí khi sử dụng nội dung. Việc sử dụng nội dung cần dựa trên các thỏa thuận cụ thể giữa hai bên, thay vì để các công ty công nghệ tự động thu thập dữ liệu như hiện nay.
Trước đây, các cơ quan báo chí đã mắc sai lầm khi để các nền tảng như Google hay Facebook tự do lấy dữ liệu, bao gồm cả dữ liệu người dùng, mà không kiểm soát thông tin độc giả của mình. Kết quả là các cơ quan báo chí chỉ nhận được lưu lượng truy cập mà không biết rõ độc giả của mình là ai. Sai lầm này, diễn ra từ cuối thế kỷ 20 đến đầu thế kỷ 21, không được phép lặp lại.
Do đó, cần có các thỏa thuận rõ ràng, nhưng cũng phải cân đối lợi ích. Một mặt, các cơ quan báo chí có thể chủ động cung cấp thông tin chính thống để huấn luyện các hệ thống AI, đảm bảo khi người dùng đặt câu hỏi, hệ thống sẽ trả về thông tin đáng tin cậy, mang lại lợi ích cho xã hội. Mặt khác, cần đấu tranh để đảm bảo lợi ích cho mình, dù chưa phải là lợi ích tài chính trực tiếp, thì ít nhất là việc ghi rõ nguồn tin để công nhận công sức của các cơ quan báo chí trong việc sản xuất nội dung.
Còn vai trò của cơ quan quản lý thì sao, thưa ông?
Về mặt chính sách, cơ quan quản lý nhà nước có vai trò quan trọng hỗ trợ các cơ quan báo chí bảo vệ lợi ích trước các tập đoàn công nghệ lớn. Tuy nhiên, với sức mạnh vượt trội của những gã khổng lồ như Google, Facebook hay OpenAI, vai trò của cơ quan quản lý chủ yếu giới hạn ở việc kêu gọi và thúc đẩy các hành động thương lượng tập thể.
Thực tế, cơ quan quản lý khó có thể tạo áp lực trực tiếp để buộc các tập đoàn này thay đổi chính sách, do sự chênh lệch về quy mô và tầm ảnh hưởng. Trong bối cảnh này, các cơ quan báo chí Việt Nam, vốn nhỏ hơn nhiều so với các tập đoàn báo chí quốc tế, cần có chiến lược cụ thể để vừa bảo vệ lợi ích của mình, vừa tận dụng hiệu quả các công cụ AI.
Liên quan đến AI, theo ông, cơ quan báo chí Việt Nam nên ứng dụng AI như thế nào?
Nếu các cơ quan báo chí Việt Nam chỉ sử dụng các công cụ AI công cộng như những cá nhân thông thường, chẳng hạn để viết thơ, tóm tắt bài viết, thực hiện các tác vụ đơn giản, thì hiệu quả mang lại sẽ rất hạn chế. Thay vào đó, các tòa soạn cần tích hợp các công cụ AI này vào hệ thống nội bộ một cách chuyên nghiệp, tận dụng kho dữ liệu của mình để tối ưu hóa quy trình làm việc.
Một tòa soạn với 20 năm hoạt động có thể sở hữu hàng tỷ dữ liệu từ các bài viết đã đăng. Khi tích hợp một công cụ AI, tòa soạn cần huấn luyện nó trên kho dữ liệu này để khi nhà báo cần truy xuất thông tin, công cụ sẽ ưu tiên tìm kiếm và tổng hợp từ chính dữ liệu nội bộ của tòa soạn trước.
Chẳng hạn, nếu một nhà báo đang chuẩn bị viết bài về vấn đề thực phẩm bẩn, họ có thể yêu cầu công cụ AI tổng hợp các bài viết trước đây của tòa soạn về chủ đề này, làm nổi bật những vấn đề nổi cộm, những khó khăn từng được đề cập, các chính sách đã cải thiện và các thông tin liên quan khác. Thay vì mất cả tuần để đọc và tổng hợp thủ công, công cụ AI có thể cung cấp kết quả chỉ trong 15 phút, giúp tiết kiệm thời gian và nâng cao hiệu quả công việc đáng kể.
Hiện nay, nhiều tòa soạn ở Việt Nam vẫn chưa hiểu rõ cách sử dụng AI một cách chuyên sâu, thường chỉ dừng lại ở các ứng dụng cơ bản như tóm tắt nội dung hay sáng tạo nội dung đơn giản.
Như ông nói, các tòa soạn báo có thể tích hợp công cụ AI như ChatGPT, huấn luyện bằng dữ liệu của tòa soạn. Nhưng điều này cũng có thể gây ra những rủi ro về bảo mật. Ông có cho rằng các cơ quan báo chí Việt Nam nên xây dựng mô hình AI riêng không, hay vẫn sử dụng các công cụ AI đại chúng như ChatGPT?
Việc tự xây dựng một mô hình AI riêng cho từng tòa soạn là một thách thức lớn, đặc biệt với các cơ quan báo chí nhỏ tại Việt Nam. Kinh nghiệm cho thấy, ngay cả các tập đoàn báo chí lớn trên thế giới cũng khó phát triển các mô hình AI độc lập. Việc phát triển các công cụ AI trong nước, dù là một nỗ lực đáng hoan nghênh, vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức.
Thậm chí, với những công cụ đơn giản hơn như hệ thống quản trị nội dung (CMS), các cơ quan nhỏ tự xây dựng cũng chỉ đạt được những tính năng hạn chế, trong khi các công ty công nghệ lớn, với đội ngũ chuyên nghiệp phục vụ nhiều khách hàng và liên tục nâng cấp, có thể cung cấp các giải pháp vượt trội hơn nhiều.
Như vậy, có thể thấy rằng việc tự xây dựng các công cụ AI, hay các mô hình AI riêng cho từng tòa soạn báo ở Việt Nam đang gặp rất nhiều khó khăn và thách thức, thưa ông?
Chắc chắn là khó. Các tập đoàn lớn có thể hứa hẹn cung cấp trợ lý AI hoặc các hệ thống AI cho các đơn vị, nhưng đến thời điểm hiện tại, điều này vẫn chưa khả thi.
Theo ông, không khả thi là do vấn đề kinh phí, tư duy, nhân lực, hay do yếu tố nào khác?
Khả năng vận hành công nghệ của từng tòa soạn hiện nay rất thấp. Để tích hợp và sử dụng hiệu quả các công cụ AI, mỗi tòa soạn cần có đội ngũ nhân sự am hiểu sâu về công nghệ. Nếu chỉ đơn thuần tích hợp một công cụ AI vào hệ thống mà không có người vận hành đủ năng lực, thì công cụ đó sẽ không mang lại giá trị thực sự. Hơn nữa, việc tích hợp chỉ là bước đầu tiên; sau đó, tòa soạn cần huấn luyện công cụ AI, mở rộng các tính năng, tối ưu hóa để phục vụ nhu cầu cụ thể.
Tuy nhiên, với một đội ngũ chỉ có một hoặc hai kỹ thuật viên, các tòa soạn khó có thể đáp ứng được yêu cầu này. Để làm được điều đó, cần có một đội ngũ công nghệ lớn, chuyên sâu và am hiểu. Nếu lãnh đạo của tòa soạn hiểu rõ về công nghệ, khả năng ứng dụng sẽ được đẩy mạnh hơn. Ngược lại, nếu lãnh đạo không am hiểu công nghệ và chỉ giao phó cho một nhóm nhỏ mà không có định hướng rõ ràng, việc triển khai và ứng dụng các giải pháp công nghệ sẽ rất khó đạt hiệu quả.
Như ông nói, một trong những mấu chốt lớn là vấn đề về năng lực công nghệ của từng tòa soạn báo?
Đúng vậy, hầu như các tòa soạn báo ở Việt Nam hiện nay đều thiếu năng lực công nghệ. Đặc biệt, với những tòa soạn có quy mô dưới 50 người, việc xây dựng một bộ phận công nghệ đủ mạnh là gần như không thể.
Vậy nếu các tòa soạn lựa chọn phương án thuê ngoài, tức là hợp tác với một công ty công nghệ bên ngoài để phát triển và vận hành các giải pháp AI, thì có khả thi không?
Đương nhiên, đó là hướng đi mà ngay cả những tờ báo lớn như Báo Nhân Dân cũng đang thực hiện. Hiện nay, để triển khai các giải pháp công nghệ, chúng tôi đã hợp tác với các công ty công nghệ bên ngoài. Việc thuê ngoài là một giải pháp thực tế, giúp các tòa soạn tận dụng được nguồn lực và chuyên môn từ các công ty công nghệ chuyên nghiệp, thay vì cố gắng tự xây dựng một hệ thống mà bản thân không đủ năng lực vận hành.
Nếu được chọn một từ khóa để định hướng cho tương lai phát triển của báo chí Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh công nghệ và AI chiếm sóng ngày càng mạnh mẽ, ông sẽ chọn từ khóa nào?
Dù không thể biết chính xác tương lai của báo chí Việt Nam sẽ ra sao, nhưng để phát triển và tồn tại trong tương lai, từ khóa cốt lõi chắc chắn phải là “đổi mới sáng tạo”. Không chỉ đổi mới một lần mà phải đổi mới sáng tạo liên tục. Đây là yếu tố duy nhất giúp báo chí trở nên hấp dẫn và giữ chân được độc giả.
Hiện nay, mối quan tâm của người dùng, đặc biệt là giới trẻ, thay đổi rất nhanh, thậm chí có thể thay đổi hàng tháng. Một xu hướng hôm nay đang hot, nhưng chỉ ngày hôm sau đã có thể biến mất. Nhu cầu về tin tức biến động không ngừng. Công nghệ phát triển với tốc độ chóng mặt, vòng đời của một công nghệ hiện nay có thể ngắn hơn 6 tháng. Một công nghệ vừa được ứng dụng, nhưng chỉ sau vài tháng, một công nghệ mới hơn, tiên tiến hơn đã xuất hiện.
Vì vậy, các cơ quan báo chí phải thay đổi liên tục để theo kịp. Hôm nay, bạn có thể tạo ra một sản phẩm báo chí mới, nhưng sản phẩm đó chỉ thu hút được độc giả trong một thời gian ngắn. Nếu không tiếp tục đổi mới và tạo ra sản phẩm khác, độc giả sẽ nhanh chóng mất hứng thú.
Trong bối cảnh hiện nay, báo chí không thể chỉ dựa vào việc chạy đua sản xuất số lượng tin bài hay hình ảnh như trước đây. Ngày xưa, độc giả trông chờ từng tờ báo để đọc ngấu nghiến từ tin đầu tiên đến tin cuối cùng, xem từng hình ảnh, video. Nhưng giờ đây, điều đó không còn đúng nữa. Do đó, việc chạy đua về số lượng không đủ để giữ chân độc giả, dù chạy đua về chất lượng là hướng đi đúng, nó cũng không đảm bảo rằng ngày mai độc giả sẽ quay lại đọc báo của bạn.
Các cơ quan báo chí cần tập trung vào việc tạo ra những sản phẩm đặc biệt, độc đáo. Hôm nay có thể là một phụ trương đặc biệt, ngày mai là một ấn phẩm mới, thậm chí là những thay đổi ngay trên chính tờ báo để mang lại sự mới mẻ. Quan trọng hơn, báo chí cần vượt ra khỏi khuôn khổ truyền thống, tạo ra cả những sản phẩm không liên quan trực tiếp đến báo chí – tức là kết hợp giữa các sản phẩm truyền thông (media) và phi truyền thông (non-media).
Dù là một cơ quan báo chí, bạn có thể phát triển các sản phẩm không mang tính báo chí thuần túy, nhưng mục tiêu là khiến độc giả nhớ đến thương hiệu của bạn. Khi thương hiệu được ghi dấu trong tâm trí, họ sẽ quay lại với các sản phẩm báo chí của bạn sau này.
VnEconomy 17/06/2025 06:00
Nội dung đầy đủ của bài viết được đăng tải trên Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 24+25-2025 phát hành ngày 16/06/2025. Kính mời Quý độc giả tìm đọc tại đây:
https://postenp.phaha.vn/tap-chi-kinh-te-viet-nam/detail/1453
https%3A%2F%2Fvneconomy.vn%2Fbao-chi-can-doi-moi-sang-tao-de-khong-mat-quyen-kiem-soat-noi-dung.htm
