Khi AI làm diễn viên

(KTSG) – Sự kiện bộ phim “Chốt đơn” sử dụng công nghệ Trí tuệ nhân tạo (AI) để tái tạo hình ảnh diễn viên không chỉ khơi mào tranh cãi sôi nổi về mặt pháp lý và kinh doanh, mà còn hé lộ những điều khoản hợp đồng thiết yếu, mang tính tham khảo quan trọng cho các nhà làm phim tại Việt Nam trong tương lai.

Tuần qua, giới yêu điện ảnh xôn xao trước sự trở lại của Chốt đơn – tác phẩm của đạo diễn Namcito và Bảo Nhân – sau hai tháng tạm hoãn vì lùm xùm liên quan đến nữ chính Thùy Tiên. Ngày 19-5-2025, hoa hậu kiêm diễn viên này bị Cơ quan Cảnh sát điều tra Bộ Công an tạm giam để điều tra hành vi “Lừa dối khách hàng” theo khoản 2 điều 198 Bộ luật Hình sự, liên quan đến sản phẩm kẹo rau củ Kera. Sự việc không chỉ làm tổn hại hình ảnh cá nhân mà còn thổi bùng làn sóng tẩy chay trên mạng xã hội, ảnh hưởng trực tiếp đến bộ phim vốn được quảng bá rầm rộ.

Trước khủng hoảng, ê kíp đã kích hoạt điều khoản hợp đồng và áp dụng các bước đi pháp lý để bảo vệ dự án, đồng thời cho thấy tầm quan trọng của việc ràng buộc trách nhiệm đạo đức nghề nghiệp của diễn viên – yếu tố then chốt quyết định doanh thu ở dòng phim đại chúng.

Ứng xử của đoàn làm phim

Đối với các tác phẩm nghệ thuật đại chúng, nhận thức của công chúng về người nghệ sĩ góp phần lớn hoặc thậm chí đóng vai trò quyết định đến doanh thu của bộ phim. Do đó, bất kỳ tin tức tiêu cực nào liên quan đến người nghệ sĩ, hoặc nghiêm trọng hơn là có dính líu đến pháp luật hình sự, đều có thể gây thiệt hại to lớn cho các bên liên quan trong và cả sau quá trình sản xuất phim.

Hoa hậu Thùy Tiên được biết đến như một biểu tượng của sắc đẹp và đạo đức nhờ vào các hoạt động xã hội có ý nghĩa và hình ảnh tích cực mà cô đã xây dựng trong một vài năm gần đây. Khi thông tin về việc cô bị bắt tạm giam và khởi tố điều tra được công khai, dư luận xã hội đã phản ứng mạnh mẽ, dẫn đến làn sóng tẩy chay rộng rãi trên các phương tiện truyền thông. Điều này không chỉ làm suy giảm nhận thức tích cực của khán giả đối với người nghệ sĩ, mà còn kéo theo một hậu quả không thể tránh khỏi: các dự án có sự tham gia của cô đều bị ảnh hưởng. Xét ở khía cạnh này, nữ diễn viên đã vi phạm quy định của Luật Điện ảnh.

Điều 11.2(c) Luật Điện ảnh 2022 quy định, người hoạt động nghệ thuật phải tuân thủ tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp và quy tắc ứng xử. Cụ thể, Quyết định 3196/QĐ-BVHTTDL đã đặt ra quy tắc ứng xử chung cho những người hoạt động nghệ thuật như sau: “Gương mẫu chấp hành các quy định của pháp luật theo tinh thần “thượng tôn pháp luật”, tôn trọng quyền và lợi ích hợp pháp của các tổ chức, cá nhân; không làm tổn hại uy tín của tập thể, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm của người khác”(1). Khi xuất hiện trên mạng hoặc phương tiện truyền thông, nghệ sĩ phải: “Không đăng tải, chia sẻ và lan truyền các nội dung vi phạm pháp luật, thông tin sai sự thật,[…]”(2).

Đồng thời, theo như chia sẻ từ phía người đại diện phát ngôn của nhà sản xuất bộ phim Chốt đơn, Thùy Tiên đã không tuân thủ nghĩa vụ “giữ gìn đạo đức và hình ảnh nghề nghiệp” trong hợp đồng đã ký kết trước đó với phía nhà sản xuất. Sự vi phạm này buộc phim phải hoãn chiếu trong một khoảng thời gian, dẫn đến thiệt hại kinh tế đáng kể. Vì vậy, xét về khía cạnh của hợp đồng và nghĩa vụ của diễn viên, nhà sản xuất có quyền chấm dứt hợp đồng và yêu cầu bồi thường thiệt hại. Theo thông tin từ phía ê kíp làm phim, họ đã liên lạc với phía đại diện theo ủy quyền của nữ diễn viên nhưng không nhận được sự phản hồi thỏa đáng. Do đó họ đã tìm kiếm biện pháp giảm thiểu thiệt hại khác, trong đó có quyết định sử dụng công nghệ AI để thay thế cho vai diễn của Thùy Tiên.

Quyền của người biểu diễn và pháp lý khi dùng AI

Mặc dù nhà sản xuất có quyền áp dụng các biện pháp khắc phục khác nhau để giảm thiểu thiệt hại về phía mình, một nguyên tắc tiên quyết là phải tôn trọng quyền nhân thân của diễn viên. Theo Luật Sở hữu trí tuệ, người biểu diễn(3) được hưởng các quyền nhân thân, bao gồm việc được bảo vệ sự toàn vẹn của hình tượng biểu diễn, không cho người khác xuyên tạc, sửa đổi, cắt xén dưới bất kỳ hình thức nào gây phương hại đến danh dự và uy tín của người biểu diễn(4). Theo đó, nếu nhà sản xuất phim được bảo hộ các quyền sở hữu trí tuệ đối với tác phẩm nghệ thuật của mình như được phép sửa đổi, đặt tên, phát hành, chuyển giao… thì người biểu diễn cũng được pháp luật bảo vệ quyền nhân thân đối với hình tượng biểu diễn của chính mình.

Ngoài ra, quyền bảo vệ hình ảnh cá nhân nói chung cũng được quy định tại điều 32 Bộ luật Dân sự 2015, cá nhân có quyền đối với hình ảnh của mình và việc sử dụng hình ảnh đó phải nhận được sự đồng ý từ chính cá nhân đó. Để nhà sản xuất sử dụng hình ảnh của diễn viên, hợp đồng cần phải ghi nhận rõ ràng việc cho phép sử dụng một phần hoặc toàn bộ hình ảnh, đặc điểm nhận dạng của cá nhân diễn viên, cùng các yếu tố liên quan khác.

Đại diện bộ phận thực hiện AI cho bộ phim Chốt đơn cho biết, ê kíp đã sử dụng công nghệ để tạo dựng nhân vật Hoàng Linh hoàn toàn mới, thay vì chỉ chỉnh sửa khuôn mặt. Theo họ, nếu chỉ thay mặt mà vẫn giữ nguyên hình thể của Thùy Tiên thì sẽ phát sinh vấn đề về quyền nhân thân theo Bộ luật Dân sự. Chính vì nắm rõ rủi ro này từ trước, họ đã lựa chọn giải pháp xây dựng một nhân vật hoàn toàn mới cho vai diễn.

Suốt thời lượng gần hai tiếng của bộ phim, mặc dù những cảnh quay trước đây từng có mặt Thùy Tiên đã được thay thế hoàn toàn bởi nhân vật AI, tuy nhiên các đặc điểm nhận dạng (đường nét gương mặt và giọng nói) vẫn khiến khán giả dễ dàng liên tưởng đến nữ diễn viên trước đây, chứ không phải là một hình tượng hoàn toàn khác. Điều này đặt ra hai vấn đề pháp lý lớn sau:

Thứ nhất, theo điều 2.3.(e) Nghị định 13/2023/NĐ-CP, hình ảnh cá nhân là dữ liệu cá nhân cơ bản. Và một khi yếu tố nhân thân được thể hiện qua dữ liệu, cá nhân có quyền kiểm soát và bảo vệ hình ảnh đó. Do đó khi xử lý dữ liệu cá nhân, chủ thể của dữ liệu cá nhân phải được biết (thông báo) về các hoạt động liên quan đến việc xử lý dữ liệu ấy(5). Hơn nữa, Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân 2025 (có hiệu lực từ ngày 1-1-2026) nhấn mạnh yêu cầu phải có sự “đồng ý rõ ràng”(6) được đưa ra từ chủ thể dữ liệu cá nhân trước khi xử lý dữ liệu. Giả định trong trường hợp Thùy Tiên chưa cho phép sử dụng hình ảnh cá nhân của mình nhằm mục đích phái sinh tạo hình tượng mới, phía nhà sản xuất có thể phải đối mặt với hậu quả pháp lý.

Thứ hai, bộ phim từng quảng bá có sự góp mặt của Thùy Tiên, khiến khán giả kỳ vọng nội dung thực tế với hình ảnh quen thuộc của cô. Việc thay thế bằng AI nhưng vẫn giữ các đặc điểm nhận dạng dễ gây nhầm lẫn có thể bị xem là lừa dối kỳ vọng công chúng, từ đó ảnh hưởng đến uy tín nhà sản xuất.

Xây dựng “Morals Clause” trong hợp đồng và gợi mở cho Việt Nam

Để phòng ngừa rủi ro từ phía người biểu diễn, nhiều hãng phim lớn trên thế giới như Universal Studios đã sớm đưa một điều khoản có tên gọi “Morals Clause” vào hợp đồng. Trong ngành công nghiệp điện ảnh Hollywood, điều khoản này yêu cầu người biểu diễn duy trì hình ảnh đạo đức và hành vi chuẩn mực; nếu vi phạm và bị công chúng chỉ trích công khai, hãng phim có quyền chấm dứt hợp đồng mà không phải tiếp tục thực hiện các cam kết. Mục tiêu là bảo vệ danh tiếng và doanh thu của tác phẩm, bởi sản xuất phim đòi hỏi khoản đầu tư khổng lồ về thời gian và chi phí – từ huy động vốn, nghiên cứu bối cảnh, tuyển chọn nhân sự, cho đến hậu kỳ với các kỹ xảo công nghệ. Hãng phim cần bảo vệ lợi ích kinh tế trước những việc tai tiếng của nghệ sĩ có thể ảnh hưởng đến giá trị thương mại của tác phẩm(7).

Truyền thông đại chúng đang ở thời kỳ bùng nổ với sức ảnh hưởng mạnh mẽ hơn. Trong khi, hành vi xã hội của con người lại khó lường trước. Vụ việc liên quan đến bộ phim Chốt đơn cho thấy, nếu thiếu các điều khoản bảo vệ như vậy, nhà sản xuất không chỉ đối mặt với rủi ro đạo đức đối với công chúng mà còn phải gánh chịu thiệt hại to lớn về kinh tế(8). Hơn nữa, nếu nhà sản xuất tự ý sử dụng công nghệ AI để tái tạo hình tượng biểu diễn của diễn viên mà chưa có thỏa thuận rõ ràng trong hợp đồng – chẳng hạn như các quy định liên quan đến Morals Clause – sẽ dẫn đến những tranh chấp pháp lý phức tạp, bao gồm cáo buộc xâm phạm quyền nhân thân, quyền liên quan và bảo vệ dữ liệu. Đặc biệt, nghĩa vụ bảo vệ dữ liệu cá nhân đang được nâng cao mức độ quan tâm, với Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân 2025 sắp có hiệu lực, yêu cầu sự đồng ý minh bạch từ chủ thể trước mọi hoạt động xử lý dữ liệu hình ảnh hoặc giọng nói.

Để tránh những rủi ro tương tự, các doanh nghiệp sản xuất phim tại Việt Nam nên học hỏi từ kinh nghiệm quốc tế, cụ thể là tham khảo và tích hợp nội dung điều khoản đạo đức (Morals Clause) vào hợp đồng với các diễn viên. Việc này không chỉ tạo rào chắn vững chắc chống lại việc vi phạm nghĩa vụ liên quan đến chuẩn mực nghề nghiệp và đạo đức, mà còn bảo vệ lợi ích kinh tế lâu dài của dự án, đồng thời duy trì sự cân bằng giữa lợi ích kinh tế của nhà sản xuất và quyền cơ bản của người biểu diễn.

(1) Điều 4.2 Quyết định 3196/QĐ-BVHTTDL về Quy tắc ứng xử của người hoạt động trong lĩnh vực nghệ thuật
(2) Điều 8.4 Quyết định 3196/QĐ-BVHTTDL
(3) Theo điều 16.1 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi bổ sung 2022), người biểu diễn bao gồm diễn viên, ca sĩ, nhạc công, vũ công và những người khác trình bày tác phẩm văn học, nghệ thuật
(4) Điều 29.2.(b) Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi bổ sung năm 2022)
(5) Điều 3.2 Nghị định 13/2023-NĐ-CP
(6) Điều 9 Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân 2025
(7) Morals clauses: past, present and future, Journal of Intellectual Property and Entertainment Law, New York University, 2015.
(8) Harvard Law School – Journal of Sports & Entertainment Law, Convicting Celebrities: How the Morals Clause Continues to Shape American Culture. Tham khảo tại: https://journals.law.harvard.edu/jsel/2019/02/convicting-celebrities-how-the-morals-clause-continues-to-shape-american-culture/