Khi nhân viên bị dọa mất việc vì AI nhưng vẫn phải học cách dùng nó

Tại Hội thảo: “Phát triển nhân lực – điều kiện tiên quyết cho kinh tế số và tăng trưởng xanh”, các chuyên gia đặt ra lo ngại sự bùng nổ của Trí tuệ nhân tạo (AI) đang làm thay đổi nhanh chóng cách thức vận hành của doanh nghiệp, mô hình sản xuất – dịch vụ và cả thị trường lao động.

Cơ hội lớn về năng suất, sáng tạo, đổi mới đi kèm những sức ép chưa từng có, đặt người lao động trước bài toán thích nghi liên tục để không bị bỏ lại phía sau.

Tốc độ lỗi thời – nỗi lo lớn nhất

Theo các chuyên gia, nguy cơ lớn nhất không phải là AI “cướp” việc làm, mà là tốc độ lỗi thời của kỹ năng. Ông Nguyễn Phong Anh, chuyên gia đào tạo AI thuộc Dự án Nâng cao năng lực Trí tuệ nhân tạo tạo sinh META – VNU, chia sẻ rằng nhiều khóa học về AI phải cập nhật giáo trình chỉ sau vài tháng vì công nghệ đã thay đổi.

“Một khóa tập huấn tổ chức trước Tết, sang sau Tết đã phải viết lại toàn bộ. Chỉ vài cập nhật phần mềm đã khiến cách làm việc thay đổi rõ rệt”, ông nói.

Sự thay đổi quá nhanh này khiến cả doanh nghiệp lẫn người lao động chịu áp lực tái đào tạo khổng lồ. Trong khi các khu công nghệ cao luôn thiếu nhân lực có kỹ năng AI và công nghệ số, thị trường lại thừa lao động trình độ thấp, dẫn đến “hình đồng hồ cát” trong cơ cấu: trên cùng là nhóm lương cao, tinh thông công nghệ; dưới cùng là nhóm không có kỹ năng số; ở giữa – những công việc bị AI thay thế – ngày càng thu hẹp.

Tại nhiều doanh nghiệp, việc áp dụng AI đôi khi trở thành nguyên nhân căng thẳng. Có lãnh đạo hô hào nhân viên tìm “con AI” có thể thay thế chính họ để tăng hiệu quả, vô tình tạo ra tâm lý bất an, thậm chí bị xem là một hình thức “bắt nạt” nơi làm việc. Ở chiều ngược lại, không ít người lao động bị đánh giá là ngại thay đổi, thiếu hứng thú học tập công nghệ mới.

Theo ông Phong Anh, chìa khóa để giảm mâu thuẫn này là biến mỗi tác vụ thành một “bài kiểm tra mini” – người lao động phải giải thích được cách họ dùng AI, nguồn dữ liệu, giả định và rủi ro, từ đó học hỏi ngay trong công việc. Đồng thời, doanh nghiệp cần xây dựng “văn hóa phản biện AI” – bất cứ kết quả nào của máy cũng phải được thẩm định, truy vấn và đối chiếu, thay vì thụ động chấp nhận.

Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cảnh báo, hơn 1 tỷ lao động toàn cầu có nguy cơ phải “tái nghề” nếu không được bổ sung kỹ năng số. Nguy cơ bị gạt ra bên lề đặc biệt cao với nhóm lao động phi chính thức, lớn tuổi, phụ nữ và thanh niên nghèo.

Thực tế tại Việt Nam, chỉ khoảng 28-29% lao động có bằng cấp, chứng chỉ, thấp hơn nhiều so với mức trung bình ASEAN. Khoảng cách kỹ năng khiến nhiều người không thể tiếp cận những cơ hội việc làm mới trong kinh tế số, trong khi các công việc cũ mất dần. Nếu không được tái đào tạo, một bộ phận lao động có thể rơi vào tình trạng “khủng hoảng hiện sinh”, không tìm thấy chỗ đứng trên thị trường việc làm.

Nhiều chuyên gia cảnh báo, tác động của AI và tự động hóa không dừng lại ở khía cạnh công nghệ, mà còn kéo theo những hệ quả xã hội sâu rộng.

“Lao động trong khu vực phi chính thức, người lao động cao tuổi, phụ nữ, thanh niên nghèo đang đối mặt nguy cơ bị gạt ra bên lề trong quá trình tự động hóa nếu không được trang bị các kỹ năng số”, ông Nguyễn Khánh Long, Phó Cục trưởng Cục Việc làm (Bộ Nội vụ) nhấn mạnh.

Ông cho rằng, chuyển đổi số cần được nhìn nhận không chỉ là bản chất của cách mạng công nghiệp 4.0, mà còn là thách thức đối với an sinh xã hội, với các mô hình hợp đồng truyền thống và với nỗ lực xây dựng lực lượng lao động có kỹ năng số. Điều này đồng nghĩa, nếu không có chiến lược đào tạo và bảo vệ toàn diện, khoảng cách giàu – nghèo và bất bình đẳng trong tiếp cận cơ hội việc làm sẽ ngày càng bị nới rộng.

Đào tạo lại – nhiệm vụ sống còn

Các chuyên gia đều thống nhất: đào tạo lại và nâng cấp kỹ năng là giải pháp then chốt. Điều này bao gồm cả kỹ năng số, từ tin học văn phòng, sử dụng AI, phân tích dữ liệu, đến kỹ năng xanh, đáp ứng yêu cầu tăng trưởng bền vững.

Ông Phạm Vũ Quốc Bình, Phó Cục trưởng Cục Giáo dục nghề nghiệp và Giáo dục thường xuyên (Bộ GD&ĐT), cho rằng đào tạo lại hàng triệu lao động trong thời gian ngắn là nhiệm vụ phức tạp, đòi hỏi giải pháp linh hoạt và sáng tạo. Ngoài việc mở rộng quy mô đào tạo, phải bảo đảm chất lượng, cập nhật chương trình liên tục để theo kịp công nghệ.

Tuy nhiên, đào tạo lại gặp nhiều rào cản: thiếu giảng viên giỏi, cơ sở vật chất lạc hậu, kinh phí hạn chế và tâm lý e ngại học tập ở người lao động lớn tuổi.

“Muốn thay đổi thói quen và tư duy học tập của người trưởng thành, cần phương pháp tiếp cận phù hợp, lấy động lực nghề nghiệp và thu nhập làm điểm tựa”, ông Bình nhấn mạnh.

Giới chuyên môn khuyến nghị, đào tạo không chỉ là trách nhiệm của nhà nước hay trường học, mà doanh nghiệp phải chủ động. Doanh nghiệp cần tạo điều kiện học tập ngay trong công việc, triển khai các dự án thí điểm với AI để nhân viên làm quen, đo lường hiệu quả và rút kinh nghiệm.

Bên cạnh đó, cần cơ chế khuyến khích doanh nghiệp trả lương dựa trên kỹ năng và năng lực hành nghề, thay vì chỉ dựa vào bằng cấp; công nhận các chứng chỉ kỹ năng nghề quốc gia; tổ chức đào tạo tại chỗ (on-the-job training) thường xuyên.

Giảm rủi ro, tận dụng cơ hội

AI phát triển nhanh khiến công việc thay đổi liên tục, tạo cảm giác bất định. Song, nếu biết tận dụng, đây là cơ hội nâng cấp năng lực con người.

Ông Phong Anh nhấn mạnh: “Chúng ta không dùng AI để thay thế trí óc, mà để kích hoạt trí óc – đặt con người vào vị trí cao hơn: suy tưởng, đánh giá, sáng tạo, đồng cảm xã hội”. 

Theo các chuyên gia, để biến thách thức thành cơ hội, Việt Nam cần đồng thời thực hiện nhiều giải pháp: ban hành chiến lược nhân lực gắn chuyển đổi số và tăng trưởng xanh; xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về kỹ năng; phát triển các chương trình “bình dân học vụ số” để phổ cập kỹ năng số cho mọi người; ưu tiên hỗ trợ nhóm yếu thế; gắn đào tạo nghề với định hướng phát triển kinh tế – xã hội địa phương.

AI sẽ tiếp tục tiến hóa với tốc độ chóng mặt, nhưng điều quan trọng là bảo đảm mọi người lao động đều có cơ hội thích nghi. Điều đó không chỉ giúp duy trì việc làm và thu nhập, mà còn góp phần ổn định xã hội và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Ông Phạm Vũ Quốc Bình kết luận: “Đây là cuộc đầu tư dài hạn quan trọng nhất cho tương lai. Thành công trong đào tạo lại và phát triển kỹ năng sẽ quyết định việc chúng ta có bước vào kỷ nguyên AI với tâm thế chủ động hay bị động”.