“Lùa gà” bằng AI  – Ấn phẩm Tia Sáng

Nếu bạn cảm thấy lạc lối trước những tranh luận ồn ã về Trí tuệ nhân tạo, bạn nên đọc cuốn sách AI Snake Oil (tạm dịch là Lùa gà bằng AI) được xuất bản vào năm ngoái (2024).

Tác giả của cuốn sách này là hai chuyên gia, giáo sư Đại học Princeton Arvind Narayanan và tiến sĩ tốt nghiệp Princeton Sayash Kappor, họ đưa ra những lời giải thích rõ ràng về sự khác nhau giữa các loại AI, điều gì từng loại AI có thể làm và không thể làm, cùng với một cách tiếp cận có chừng mực và tinh tế về những lợi ích và nguy cơ tiềm tàng của AI. 

Nội dung lớn mà cuốn sách này tập trung làm rõ là một lịch sử lâu đời liên quan đến việc các nhà nghiên cứu, các startups đi gọi vốn từ các quỹ mạo hiểm, cũng như các công ty lớn đã đầu tư tất tay vào công nghệ AI như Microsoft và IBM đã thổi phồng sức mạnh của công nghệ này một cách vô lối như thế nào. Những nhà nghiên cứu tại các công ty này muốn đảm bảo rằng Ban Giám đốc và các cổ đông tiếp tục giữ vững niềm tin rằng lượng tiền khổng lồ họ đổ vào việc nghiên cứu và phát triển AI là sự đầu tư đúng đắn. Tương tự như vậy, những nhà nghiên cứu trong các viện trường thì mong muốn các nhà quản lý đại học và các cơ quan cấp vốn tràn trề hi vọng rằng nghiên cứu của họ là đột phá nhất và có tầm ứng dụng vô cùng quan trọng. 

Theo cách này, AI cũng tương tự như một lĩnh vực thời thượng khác trong nghiên cứu công nghệ cao, máy tính lượng tử. Trong hai trường hợp này, tác động tương lai của những công nghệ này được tuyên bố bằng những dự báo được phóng đại hết mức, những kết quả khiêm tốn được trình bày với công chúng như thể những đột phá chấn động. Những nhận định đó lại tiếp tục được ca tụng lên mây xanh bởi truyền thông đại chúng, nhưng các chuyên gia chất vấn những điều này thì chẳng được lợi lộc gì về tài chính. Chẳng hạn, gần đây Microsoft phát biểu họ đạt được một bước tiến lớn trong lĩnh vực máy tính lượng tử, sử dụng các hạt Majorana, nhưng các nhà nghiên cứu đáp lại bằng cách nói rằng phát biểu này “không đáng tin cậy” và “về cơ bản là dối trá”. Những thông cáo báo chí và các bài báo về AI thường ngụ ý rằng các phần mềm AI đang tiệm cận với trí thông minh của con người, giống như robot trong các truyện viễn tưởng. Cuốn sách AI Snake Oil lý giải rằng hai so sánh này đều lãng mạn hóa và sai lệch với thực tế. 

Những thông cáo báo chí và các bài báo về AI thường ngụ ý rằng các phần mềm AI đang tiệm cận với trí thông minh của con người, giống như robot trong các truyện viễn tưởng. Cuốn sách AI Snake Oil lý giải rằng hai so sánh này đều lãng mạn hóa và sai lệch với thực tế. 

Narayanan và Kapoor chia AI thành hai loại, AI tạo sinh và AI dự báo (họ cũng dành hẳn một chương để nói về một loại AI thứ ba, kiểm soát thông tin – content moderation; nghĩa là tìm và xóa đi những thông tin bôi nhọ, xúc phạm, độc hại trên mạng xã hội.) AI tạo sinh sản xuất ra câu từ, lời nói hoặc video dễ khiến ta tưởng do con người tạo ra nhưng thực ra là do máy thêu dệt nên. Lực lượng tình báo của Nga đã sử dụng các deep fakes – được AI tạo ra bằng cách khéo léo nhào nặn các video về một người nào đó và bắt chước giọng nói của họ, nói ra những điều không tưởng, để giúp Trump thắng cử vào năm 2016 và 2024. 

Ở khía cạnh tích cực, AI tạo sinh có thể tự động hóa rất nhiều công việc tẻ nhạt lặp đi lặp lại, giống như quá trình tự động hóa diễn ra hàng thế kỉ trước đã khiến chúng ta hầu như không cần nhân sự đứng xếp hàng ở các dây chuyền lắp ráp trong nhà máy. Và cũng giống như câu chuyện tự động hóa trước đây, rồi đây vài công việc sẽ biết nhất và những người bị ảnh hưởng phải trang bị lại cho mình những tri thức mới cho những loại việc làm khác. 

Trong bài báo trên Tia Sáng tôi viết năm ngoái, tôi có đề cập đến việc bộ máy hành chính tại trường đại học Mỹ và các tập đoàn lớn có thể thu nhỏ quy mô, bởi vì các công việc chủ yếu của họ chỉ là viết những tin nhắn tương tự nhau, với nội dung ai cũng có thể đoán trước, để thông báo cho tất cả nhân sự trong tổ chức. Việc đó, AI cũng có thể làm được và thậm chí còn làm tốt hơn. 

Ở khía cạnh tiêu cực, ngoài những hiểm họa đã xảy ra do deep fakes, ảnh hưởng chính của AI đã và đang hiện diện trong giáo dục đó là nó khiến các sinh viên ngày càng dễ gian lận. Hơn thế, CNN vừa báo cáo “một nghiên cứu từ MIT (Viện công nghệ Massachusette) đang lên tiếng cảnh báo về tác động của AI lên khả năng học tập và sự tiện lợi có thể sẽ phải đánh đổi bằng sự nghèo nàn của bộ não. Nghiên cứu này nhìn vào các bài luận do ba nhóm sinh viên viết: một nhóm sử dụng AI, một nhóm dùng công cụ tìm kiếm và một nhóm chỉ dùng duy nhất năng lực tự thân của họ. Nhóm cuối cùng, không được phép dùng công cụ nào, cho thấy bộ não của họ hoạt động mạnh mẽ nhất và khả năng truy vấn trí nhớ tốt hơn. Tiếp sau đó là nhóm người sử dụng công cụ tìm kiếm và cuối cùng là những người dựa vào AI.”

Một nghiên cứu từ MIT (Viện công nghệ Massachusette) đang lên tiếng cảnh báo về tác động của AI lên khả năng học tập và sự tiện lợi có thể sẽ phải đánh đổi bằng sự nghèo nàn của bộ não.

Theo Narayanan và Kapoor, ứng dụng có tiềm năng nguy hại nhất của AI là AI dự báo, vốn nhằm mục đích quyết định xác xuất một sự việc có thể xảy ra trong tương lai dựa trên việc phân tích thông tin từ quá khứ. Cuốn sách của họ giải thích tại sao mọi nỗ lực muốn dự báo các sự kiện tương lai đều hầu như thất bại. AI không những không loại bỏ được những lỗi lầm và thiên kiến của con người, mà còn mắc chúng nặng hơn. Con người nếu đọc được một thông tin tiêu cực về ai đó, còn có thể tự cân nhắc những định kiến đằng sau những thông tin đó, bằng trải nghiệm và hiểu biết của họ, trong khi AI không có khả năng phán đoán và nó coi tính tiêu cực trong thông tin đó là giá trị tuyệt đối, bất kể có định kiến gì sau đánh giá đó hay không. Chẳng hạn, một người chỉ cần sống trong một khu phố nghèo cũng đủ để “kích thích” AI gán họ cho rất nhiều những thông tin tiêu cực dẫn đến việc bị từ chối tiếp cận vay vốn, bị từ chối công việc, bị từ chối nhập học đại học,…

AI Snake Oil hướng đến độc giả đại chúng và được viết một cách cẩn trọng và mạnh lạc, mà không hề dùng tới những thuật ngữ chuyên môn hay kĩ thuật. Tôi sẽ liệt kê một vài điểm nhấn của cuốn sách, dưới tên gọi của các chương: “AI dự báo: Một tuyên bố kì khôi đòi hỏi bằng chứng phải kì khôi không kém”; “Vòng luẩn quẩn của cơn sốt AI”; “AI dự báo đưa ra những quyết định thay đổi cuộc đời con người”; “AI dự báo khuếch đại những bất bình đẳng đang tồn tại”; “Các dự báo trong công lý hình sự”; “AI tạo sinh cướp công của những người làm sáng tạo”; “AI dùng cho việc phân loại hình ảnh có thể nhanh chóng trở thành AI dùng cho việc theo dõi trên diện rộng”; “Tự động hóa những thứ vớ vẩn”; “Deepfakes, sự lừa đảo và những cách sử dụng độc hại khác”; “Các chuyên gia nghĩ gì?”, “AI chỉ xuất sắc khi dự báo…quá khứ”; “Khi AI trở nên đối đầu với trí tuệ con người”; “Lịch sử và văn hóa hình thành nên những cơn sốt của cộng đồng AI”; “Khủng hoảng trong việc xác minh lại các nghiên cứu về AI”, “Những người của công chúng lan truyền cơn sốt AI”; “Lùa gà bằng AI chỉ hấp dẫn với các thể chế khuyết tật” và “AI và tương lai của việc làm.” □

Bài đăng Tia Sáng số 13/2025

(Visited 25 times, 25 visits today)