Người học có thể bị lệ thuộc, đánh mất năng lực phản biện khi lạm dụng AI

Trí tuệ nhân tạo (AI) nói chung và AI tạo sinh nói riêng đang thay đổi nhanh chóng cách thức học tập, nghiên cứu và sáng tạo trong nhà trường.

Tuy nhiên, cùng với cơ hội, công nghệ này cũng đặt ra không ít thách thức về đạo đức, kỹ năng và trách nhiệm của người sử dụng. Trước thềm hội thảo “Phát triển năng lực trí tuệ nhân tạo cho người học” diễn ra ngày 28.10 tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐHQGHN), Tạp chí Một Thế giới đã có cuộc trao đổi với Thạc sĩ Trần Đức Hòa – giảng viên Khoa Thông tin – Thư viện về thực tế ứng dụng AI trong học đường và cách nhà trường đang đồng hành cùng sinh viên trong kỷ nguyên số.

AI tạo sinh: Cơ hội lớn nhưng cũng nhiều rủi ro nếu thiếu định hướng

Theo Thạc sĩ Trần Đức Hòa, trong vài năm trở lại đây, AI tạo sinh (Generative AI) đã trở nên phổ biến và được người học ở mọi cấp độ – từ phổ thông đến đại học – chủ động ứng dụng trong học tập, nghiên cứu và sáng tạo nội dung.

“Cho dù có được khuyến khích hay không, thì trên thực tế, học sinh, sinh viên đều đã bắt đầu sử dụng AI. Nghĩa là, dù chúng ta có tạo ra khuôn khổ hay không, bản thân các em cũng đã chủ động tìm hiểu và ứng dụng”, ông nhận định.

Tuy nhiên, điều khiến ông Hòa lo ngại là nhiều người học vẫn đang sử dụng AI một cách tự phát, thiếu định hướng và không ý thức đầy đủ về những rủi ro có thể gặp phải.

“Nếu không có hướng dẫn cụ thể, các bạn dễ rơi vào tình trạng lệ thuộc vào công cụ, thiếu khả năng đối chiếu, kiểm chứng thông tin. Nguy hiểm hơn là không hình dung được các đòi hỏi về đạo đức, trách nhiệm và pháp lý khi sử dụng AI tạo sinh. Khi đó, thay vì phát huy năng lực sáng tạo, người học lại bị công nghệ dẫn dắt”, ông Hòa chia sẻ.

Theo ông, điều cần thiết hiện nay là xây dựng một khung năng lực (framework) chuẩn cho việc sử dụng AI tạo sinh trong giáo dục.

“Khung năng lực này không chỉ giúp giảng viên và sinh viên hình dung tổng thể về những thành tố cần có để sử dụng AI hiệu quả, mà còn giúp mỗi người tự nhận biết điểm mạnh, điểm yếu của bản thân để rèn luyện, bồi dưỡng thêm.

Quan trọng hơn, nó hướng tới việc sử dụng AI một cách có trách nhiệm – tôn trọng quyền riêng tư, tính tự quyết và giá trị nhân văn”, Thạc sĩ Hòa nhấn mạnh.

Trường Đại học KHXH&NV tiên phong xây dựng khung năng lực và khóa học AI

Thạc sĩ Trần Đức Hòa cho biết: Trường Đại học KHXH&NV là một trong những đơn vị sớm nhận thức được tác động mạnh mẽ của AI tạo sinh đối với công tác giảng dạy, nghiên cứu và học tập.

Ngay từ khi công nghệ này bắt đầu phổ biến, Ban Giám hiệu và đội ngũ giảng viên đã chủ động triển khai các đề tài nghiên cứu, khảo sát và xây dựng khung năng lực sử dụng AI tạo sinh – còn gọi là “AI literacy”.

“Từ kết quả các nghiên cứu được tiến hành bài bản, nhà trường đã thiết kế hệ thống khóa học và khóa tập huấn dành cho cả giảng viên và sinh viên”, ông Hòa cho hay. “Trong đó, có các khóa học tổng quát nhằm trang bị kiến thức nền tảng, giúp người học làm quen với AI tạo sinh; đồng thời có những khóa chuyên sâu ứng dụng trong các tình huống cụ thể như nghiên cứu khoa học, giảng dạy hay thiết kế sản phẩm đa phương tiện”.

Cách tiếp cận này, theo ông Hòa, giúp người học không chỉ nắm được kiến thức cơ bản mà còn hiểu rõ đạo đức và trách nhiệm trong quá trình sử dụng công nghệ.

“Ví dụ, trong các khóa chuyên sâu, sinh viên được hướng dẫn cách sử dụng AI để hỗ trợ nghiên cứu, nhưng vẫn phải đảm bảo trích dẫn đúng, tránh sao chép hay vi phạm bản quyền. Giảng viên thì được đào tạo về cách tích hợp AI vào giảng dạy mà không làm giảm vai trò tư duy phản biện của người học”, ông nói.

Thực tế, nhiều sinh viên của trường sau khi tham gia tập huấn đã có nhận thức tốt hơn về cách chọn công cụ phù hợp và sử dụng AI linh hoạt, hiệu quả hơn trong học tập. Tuy nhiên, Thạc sĩ Hòa cũng thừa nhận, các khóa tập huấn hiện vẫn chưa thể bao phủ toàn bộ hàng nghìn sinh viên của trường.

“Vẫn còn nhiều bạn tiếp cận AI một cách tự phát – học qua mạng xã hội hoặc video hướng dẫn. Do vậy, kỹ năng của các bạn còn hạn chế, sản phẩm tạo ra thường đơn giản và dễ nhận ra dấu vết của AI. Điều đó cho thấy nhu cầu mở rộng quy mô và tích hợp đào tạo AI trực tiếp vào chương trình chính khóa là vô cùng cấp thiết”.

Ông Hòa chia sẻ, hiện Trường Đại học KHXH&NV đang trong quá trình điều chỉnh chương trình đào tạo ở nhiều ngành học, trong đó một yêu cầu quan trọng là tích hợp sâu kỹ năng công nghệ số, đặc biệt là kỹ năng sử dụng AI.

“Chúng tôi hướng tới việc trong tương lai gần, sinh viên sẽ được học trực tiếp về năng lực sử dụng AI trong chương trình chính thức, thay vì chỉ tham gia các khóa ngắn hạn tùy chọn”, ông cho biết.

Thạc sĩ Trần Đức Hòa nhìn nhận, việc nâng cao năng lực AI cho người học không thể chỉ là trách nhiệm của nhà trường, mà cần sự chung tay của cả hệ sinh thái giáo dục, từ nhà quản lý, giảng viên, chuyên gia đến doanh nghiệp công nghệ.

“Chúng ta cần tạo ra một môi trường học tập nơi người học không chỉ biết dùng AI, mà còn hiểu cách AI vận hành, giới hạn và giá trị nhân văn phía sau mỗi câu trả lời”, ông bày tỏ quan điểm.

Sau cùng, Thạc sĩ Hòa nhấn mạnh: “AI tạo sinh là công cụ mạnh mẽ, nhưng điều quan trọng là con người phải làm chủ nó. Phát triển năng lực AI cho người học chính là cách để giúp thế hệ trẻ Việt Nam vừa nắm bắt cơ hội, vừa có khả năng kiểm soát và định hướng công nghệ vì mục tiêu phát triển bền vững”.